R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
malik iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə 607 mln. ha kənd təsərrüfatı torpaqları dövriyyədən çıxmışdır. Şoranlaşma və bataqlaşma səbəbindən isə hər il 1,5 mln. ha torpaqlar yararsız vəziyyətə düşür. Göstərilən neqativ hallar adambaşına düşən becərilən torpaq sahələrinin kəskin azalmasına səbəb olur. Ümumiyyətlə, dünya üzrə bu göstərici yüksək olaraq indi də qalmaqdadır. ÇXR və Misirdə bu göstərici (müvafıq olaraq 0,09 və 0,05 hektar) daha kəskin şəkil almışdır. Bir çox ölkələrdə torpaq fondunun saxlanılması və onun strukturunun yaxşılaşdırılması üçün müəyyən tədbirlər görülür. Regional və qlobal aspektdə bu tədbirlərin həlli BMT ixtisaslaşmış orqanlarında - YUNESKO-nun təhsil, elm və mədəniyyət bölmələrində, eləcə də ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatlarında araşdırılır. Dünyanın quru hissəsinin 55%-nin mənimsənilməsinə baxmayaraq torpaq resurslarının çatışmazlığı hər yerdə nəzərə çarpır. Qərbi Avropa, Cənubi və Cənub Şərqi Asiyanın ən çox əhali cəmləşən və əsas istehsal fəaliyyətinin təmərküzləşdiyi köhnə mənimsənilmiş rayonlarında torpaq çatışmamazlığı çox ağır vəziyyət almışdır. Torpaq çatışmamazlığının aradan qaldırılmasının ən münasib yolu yeni ərazilərin mənimsənilməsidir. Lakin bu çox böyük vəsait tələb edır. Ərazisi böyük olan ölkələrdə yeni torpaqlardan istifadə etmək daha münasibdir. Məsələn, Kanada, Avstraliya, Braziliya və s. ölkələrdə olduğu kimi. Mənimsənilməsı çox da xərc tələb etməyən torpaq ehtiyatları dünyanın quru hissəsinin təxminən 6%-ni, mənimsənilməsi olduqca böyük vəsait tələb edən sahələr isə 25% təşkil edir. Səhralaşma Yer kürəsində hələ insan cəmiyyətinin formalaşdığı dövrdən əvvəl də mövcud olmuşdur. Hal-hazırda dünyanın 1/3-ni tutan arid qurşaqda 8 mln. km2 sahəni səhralar tutur. Şimali Afrika və Asiyanın səhraları 11 min km məsafədə uzanan vahid enli zonanı təşkil edir. Bu sahənin yarıya qədəri dünyanın böyük səhrası sayılan Saxaranın payına düşür. Həmin zonaya 300 mln. ha sahəni tutan (ərazinin 15%) MDB-nin arid sahəsi də daxildir. Hazırda da məhsuldar torpaqların səhralara çevrilməsi prosesi davam edir. Səhralaşmanın davam etməsinin başlıca amillərindən biri insan fəaliyyətidir. Bu təsir nəticəsində ərazinin bioloji potensialı azalır və ya tam məhv olur, nəticədə mövcud ekosistemin tarazlığı pozulur. Antropogen təsirə birinci növbədə meşələrin qırılması, torpaqlardan düzgün istifadə edilməməsi, heyvandarlıqda otlaqlardan səmərəsiz istifadə olunması və s. daxildir. Demək olar ki, Mərkəzi Avropada 1 ha məhsuldar otlaq 3-5 ev heyvanının yemlənməsinə xidmət etdiyi halda, Səudiyyə Ərəbistanında 50-60 ha səhra otlaqları 1 heyvanın yemlənməsinə xidmət edir. Alimlər hesablamışlar ki, antropogen təsirdən yaranmış səhralar 80-ci illərin sonunda 9 mln. km2-ə (900 mln. ha) çatmış və planetin torpaq fondunun 6,7%-ni təşkil edir. Bundan başqa, 60 ölkənin ərazisini tutan 30-40 mln. km2 sahə səhralaşma təhlükəsi qarşısındadır. Ona görə də səhralaşma prosesi dünyanın qlobal problemlərindən biri hesab olunur. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, dünyanın arid və yarım arid regionlarında 80-ci illərin məlumatına görə 850 mln. nəfər əhali məskunlaşmışdır. Yer kürəsinin su balansının qiymətləndirilməsi, su təminatı, suya tələbat, su problemlərinin həlli bir çox coğrafi tədqiqatlarda xüsusi yer tutmuşdur. Hesablamalara görə yer kürəsinin ümumi su ehtiyatı 1386 mln. km 2 -dir. Yalnız onun 2,5%-i həyat üçün zəruri olan şirin su ehtiyatıdır. Şirin səth sularının həcmi 35 mln. km 3 həcmində qiymətləndirilir. Lakin onların böyük həcmi Antarktidanın və Qrenlandiyanın buzlaqlarında və qar örtüyündə cəmləşmişdir. Hər nəfərə dünyada 230 mln. kubmetr su düşür. Lakin, ümumi ehtiyatın 96,4%-i Dünya okeanının duzlu sularının payına düşdüyü üçün su problemi həmişə mövcud olub və yenə də mövcuddur. Hazırda dünyanın bir çox ölkələrində, xüsusilə, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə su ilə təmin olunmada kəskin və mühüm sosial- iqtisadi problemlər yaradır. Đndi əsrin əvvəlinə nisbətən sənaye və kənd təsərrüfatında daha çox su işlədilir. Suyun tükənməyən sərvətlərə aid edilməsinə baxmayaraq o, dünyada qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, dünyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş regionlarının payına şirin su ehtiyatımn 40%o-dən azı düşür. Çay axınları ayrı-ayrı regionlar üzrə - Avropa - 3110, Asiya - 13190, Afrika - 4225, Şimali Amerika - 5960, Cənubi Amerika 10380, Avstraliya - 1965 km-Vil təşkil edir, ölkələr üzrə axını
göstəricilərinə görə birinci yeri ərazisində dünyanın ən böyük çayı olan Braziliya tutur (10 min knv). Đkinci yeri (4,7 min km3) MDB dövlətləri tutur. Bunların içərisində Rusiya Federasiyası (27,8 min kmVil), Qazaxıstan (11,8 min km-Vil), Gürcüstan (10,1 min kmVil) və Tacikistan (9,9 min km-Vil) adambaşma düşən su ehtiyatına görə fərqlənirlər. Ukrayna, Türkmənistan, Moldaviya və Özbəkistanda adambaşına düşən su 1000 km-Vil həcmindən azdır. XX əsrdə dünyada suya olan tələbat aşağıdakı kimi artmışdır: 1900-cü ildə 580 km\ 1940-cı ildə 820 km-\ 1950-ci ildə 1100 km\ 1960-cı ildə 1900 km\ 1980-ci ildə 4100 km\ 2002-ci üdə isə 4040 km3 təşkil etmişdir. Đstehlakçının suya
tələbatının göstəricilərini də müəyyənləşdirmək çox vacib məsələdir. Dünyada suyun əsas istehlakçısı kənd təsərrüfatı olmuş və yenə də qalmaqdadır (70%). Đkinci yeri sənaye (20%), üçüncü yeri məişət təsərrüfatı (10%) tutur. Əsrimizin sonunda surətlə inkişaf edən şəhərlərin, sənayenin və kənd təsərrüfatının su təminatı müəyyən texniki - iqtisadi və ekoloji çətinliklərlə rastlaşır. Bir çox ölkələrin iri şəhərləri üçün «su aclığı» artıq xarakterikdir. Dünyanınn su problemlərinin həlli üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Axının nizama salınmasından, su anbarlarında şirin su ehtiyatlarının yaradılmasında əlavə, suvarma sistemləri təkmilləşdirilir və kənd təsərrüfatında su itkisinin azalması üçün bir sıra texniki tədbirlər görülür. Regionların su təminatının yaxşılaşdırılması üçün su anbarlarının tikintisi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Su anbarlarının tikilməsi əsasən Đkinci Dünya müharibəsindən sonra daha da artmışdır. Dünyada təkcə son 30 ildə su anbarlarının sayı 4 dəfə, ümumi həcmi isə 10 dəfədən çox artmışdır (o cümlədən, Latın Amerikası ölkələri,Asiya və Afrikada 35-90 dəfə). Hal-hazırda planetimizdə 60 mindən çox su anbarı istifadəyə verilmişdir. Onların həcmi 6600 km\ su səthinin sahəsi isə 400 min km2-ə bərabərdir. Üç kateqoriyadan ibarət müəyyən olunmuş hidroenerji potensialı mövcuddur (nəzəri, texniki və iqtisadi). Nəzəri potensialı müəyyən etmək üçün bütün yerüstü axım hesablanır - 46 min km-Vil. Nəzərə alsaq ki, qurunun orta hündürlüyü 800 m-dir, onda ümumi hidropotensial 1,0 mlrd. kVt
Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|