R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

kubmetr,  Böyük  Britaniya  -  106  mlrd.kubmetr,  Đndoneziya  -  70 

mlrd. kubmetr, Niderland - 83 mlrd. kubmetr, Səudiyyə Ərəbistanı 

45  mlrd.  kubmetr,  Đran  -  61  mlrd.  kubmetr,  Özbəkistan  -  57  mlrd. 

kubmetr,  Əlcəzair  -  84,5  mlrd.  kubmetr,  Norveç  -  58  mlrd.  m3  qaz 

hasil etmişlər. RF - 37%, Kanada - 47%, Niderland - 49%, Əlcəzair 

62%, Norveç -87% qaz ixrac edirlər. 

Hasil  olunmuş  qazı  istehlakçıya  çatdırmaq  üçün  Kanadadan 

ABŞ-a,  Nıderlandın  Qroninqen  yatağından  Almaniyaya,  Đsveçrəyə, 

Đtaliyaya,  Şimal  dənizinin  Norveç  sektorundan  -  Almaniyaya, 

Belçikaya,  Fransaya,  Əlcəzairdən  1982-ci  ildən  fəaliyyətdə  olan 

Əlcəzair  -  Tunis  -  Aralıq  dənizi  -  Đtaliya  -  digər  Avropa  ölkələrinə 

2,5  min  km  uzunluğunda  istiqamətlənən  qaz  kəmərləri  və  RF-dən 

Şərqi  və  Qərbi  Avropa  ölkələrinə  (Almaniyaya,  Avstriyaya, 

Đtaliyaya, Fransaya, Yunanıstana, Finlandiyaya) uzanan «Soyuz» qaz 

kəməri fəaliyyət göstərir. 

Maye  qazı  daşımaq  üçün  gərək  olan  xüsusi  tankerlərlə 

Đndoneziya,  Əlcəzair,  Maiayziya,  Bruney  xarici  ölkələrə  -  o 

cümlədən Yaponiyaya yanacaq ixrac edirlər. 

 

 

 

 

 

 

Cədvəl 2 

Yanacaq-energetika balansı 

 

№ 

Enerji mənbəyi 

1970(%)  1990(%)  2002(%) 

2010(%) 

1 

Kömür 

30,6 

28,0 

26,3 

24,0 

2 

Neft 

48,3 

39,4 

38,8 

37,0 

3 

Təbii qaz 

18,7 

22,8 

24,2 

25,0 

4 

SES və AES 

2,5 

9,5 

9,7 

11,0 

5 

Alternativ 

mənbələr 

0,01 

0,03 

1,0 

3,0 

---

6 

Dünya üzrə 

100 

100 

100 

100 

 

Cədvəl 3 

Ən çox qaz ehtiyatına və hasilatına malik olan ölkələr 

 

№ 

Olkələr 

Ehtiyatı 

trln.m3 

2002-ci il ha-

silatı mlrd. m3 

Tutduğu yer 

(hasilata görə) 

1  Rusiya 

48,0 

595 

1 

2  Iran 

23,0 

61 

8 

3  Azərbaycan 

12-15 

6,0 

19 

4  Qətər 

8,5 

20,0 

18 

5  BƏƏ 

5,0 

40 

12 

6  ABŞ 

5,4 

570 

2 

7  Nigeriya 

4,0 

5,0 

- 

8  Əlcəzair 

4,0 

84,5 

5 

9  Venesuela 

4,0 

30 

16 

10  Iraq 

1 1 

 

- 

11  Kanada 

2,6 

186 

3 

12  Đndoneziya 

2,5 

70 

7 

13  Meksika 

2,1 

35 

15 

14  Malayziya 

2,3 

40 

13 

15  Çin 

13 

30 

17 

16  Niderland 

1,8 

83 

6 

---

17  Norveç 

2,3 

58 

10 

18  Küveyt 

1,5 

- 

- 

19  Fransa 

- 

4 

20 

20  Böyük Britaniya 

0,8 

106 

4 

21  Türkmənistan 

3,0 

35,2 

14 

22  OPEK 

63,0 

290 

- 

23  Özbəkistan 

- 

57,0 

11 

 

Əlbəttə,  yanacaq  sənayesini  kömürsüz  düşünmək  çətindir. 

Sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrin  yanacaq-energetika 

kompleksində ən qədim sahələrdən biri hesab edilir. O, həm yanacaq 

növü kimi, həm də kimya, metallurgiya sənayelərində tətbiq olunan 

bir varlıqdır (çuqunun, poladın əridilməsində istifadə olunur). Onun 

ehtiyatı  15  trln.t.-dan  çoxdur.  Çində,  ABŞ-da,  CAR-da,  Böyük 

Britaniyada, 

Avstriyada, 

Polşada, 

Kanadada, 

Hindistanda, 

Indoneziyada, 

Botsvanada, 

Zimbabvedə, 

Mozambikdə, 

Kolumbiyada, Venesuelada yanacaq sənayesinin aparıcı sahəsi kimi 

inkişaf etmişdir. Hasilatda bu sahədə seçilən dövlətlər isə Çin, ABŞ, 

Hindistandır.  Bunların  payına  ümumi  istehsalın  60%-dən  çoxu 

düşür.  Daha  doğrusu,  Çin  1,5  mlrd.t.,  ABŞ  -  1,1  mlrd.t.,  Hindistan 

300  mln.t.,  Almaniya  -  250  mln.t.,  RF  -  258  mln.t.,  Polşa  -  200 

mln.t. CAR - 220 mln.t. kömür istehsal edirlər. Dünyada illik kömür 

istehsalı  isə  6,2  mlrd.tondan  az  deyildir.  Başlıca  yataqları:  Tunqus, 

Lena,  Kanski-Açinski,  Kuznetsk,  Peçora  (hamısı  RF-də),  Rur 

(Almaniya),  Appalaç  və  Qərb  (ABŞ),  Donbas  (Ukraina)  və  sairdir. 

Kömür  Kanadada, 

Mozambikdə,  Venesuelada,  Hindistanda, 

Avstraliyada iqtisadi cəhətdən çox sərfəli olan açıq üsulla çıxarılır. 

Göründüyü  kimi  neft,  qaz,  kömür  dünya  energetikasının 

onurğa sütununu təşkil edirlər. 

Yanacaq  sənayesinin  2-ci  sahəsi  müxtəlif  məhsul  növlərinin 

alınması  ilə  nəticələnən  emaldır.  Ən  böyük  və  çox  neft  emalı 

zavodları  -  NEZ-lər  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  yaradılmışdır  (70%). 

---

Dünyada  mövcud  NEZ-lərin  -  21,3%-i  ABŞ-da,  -  21,6%-i 

Avropada, 16,6% -i MDB-də, 6,2%-i Yaponiyada fəaliyyət göstərir. 

Meksika,  Tokio,  Đran  körfəzləri  sahilləri,  Nyu-York  rayonu, 

Rotterdam,  Cənubi  Đtaliya,  Volqaboyu  bu  sahədə  ən  çox  fərqlənən 

bölgələrdir.  Dünyada  benzin,  mazut,  ağ  neft,  dizel  yanacağı,  sürtgü 

yağları  və  s.əldə  edilməsinə  kömək  edən  NEZ-lər  1000-dən  artıq 

saya  malikdir.  Onlar  ildə  -  3,6  mlrd.  tondan  çox  neft  emal  edirlər. 

Hər il ABŞ - 780 mln. ton, Qərbi Avropa - 720 mln. ton, Yaponiya-

260  mln.ton,  Latın  Amerikası  -  300  mln.ton,  Yaxın  və  Orta  Şərq 

ölkələri  -  250  mln.ton,  Afrika  ölkələri  -  150  mln.ton  neft  emalına 

malikdirlər.  Göründüyü  kimi,  NEZ-lərin  coğrafı  yerləşməsi  çox 

qeyri-bərabərdir.  

 

 

 

 

 

Cədvəl 14 

Kömür istehsalında fərqlənən dövlətlər 

 

Hasilat 

№  Olkələr 

1990 (mln.t.)  2002 (mln.t.) 

Tutduğu 

yer 

1 

Çin 

1080,0 

1400=1,5 

1 

2 

ABŞ 

863,0 

1,100 

2 

3 

MDB ölkələri (SSRI)  474,0 

420 

 

4 

Hindistan 

225,0 

343,0 

3 

5 

CAR 

176,0 

222 

6 

6 

Avstraliya 

159,0 

270,0 

5 

7 

Polşa 

148,0 

202,0 

7 

8 

Böyük Britaniya 

95,0 

63,0 

10 

9 

AFR 

77,0         

250 

5 

10  KXDR 

68 

50,0 

11 

11  Ukrayna 

120 

70,0 

9 

12  Qazaxıstan 

100 

75,0 

8 

13  Rusiya Federasiyası 

280 

258,0 

4 

14  Ispaniya 

23,0 

30 

12 

 

---