R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ

indeksinin,  həm  də  əhalinin  yoxsulluq  indeksinin  hesablanmasında 

təhsilin 

səviyyəsi 

nəzərə 

alınır. 

Təhsilin 

səviyyəsinin 

yüksəldilməsini həm də elmi-texniki tərəqqi tələb edir. 

YUNESKO-nun  məlumatlarına  görə  əvvəllər  15  yaşından 

yuxarı əhali içərisində savadsızların payı 44% təşkil edirdisə, 2002-

ci ildə bu göstərici iki dəfə aşağı düşmüş və 22% olmuşdur. 

Sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  cəmi  1,3  %  əhali 

savadsızdır.  Savadsızlığın  bəzi  ölkələrdə  bu  dərəcədə  aşağı  olması 

son illərdə, yeni «funksional savadsızlıq» adlanan terminin meydana 

gəlməsinə  səbəb  olmuşdur.  Funksional  savadsızlıq  dedikdə  insanın 

cəmiyyətdə  siyasi  dəyişikliklərə,  iqtisadiyyatda  isə  struktur,  texniki 

və 

texnoloji 

yeniliklərə 

uyğunlaşmamaq 

qabiliyyəti 

(qabiliyyətsizliyi)  başa  düşülür.  Bir  çox  ölkələrdə  funksional 

savadsızlıq işsizliyin əsas səbəbi hesab edilərək qalmaqdadır. 

Đnkişafda olan ölkələrdə təhsilin səviyyəsi aşağıdır. Savadsız 

əhalinin  96%-i  bu  ölkələrin  payına  düşür.  Eyni  zamanda  burada  da 

özünəməxsus regionallıq nəzərə çarpır. 

Afrikanın  Saxaradan  cənub  hissəsində,  Ərəb  ölkələrində  və 

Cənubi  Asiyada  az  qala  əhalinin  yarısı  savadsızdır.  Savadsızlıq 

göstəricisinə  görə  bir  sıra  ölkələr:  Niger  (85,7%),  Burkina  Faso 

(79,8%),  Erıtreya  (75%),  Benin  (66%),  Qambiya  (67%:),  Seneqal 

(65%), Butan (55%), Anqola (55%) kimi ölkələr daha çox fərqlənir. 

Qeyd olunanlarla yanaşı əhalisinin milli tərkibinə görə dövlətləri 

5 tipə bölmək mümkündür: 

•  Birmillətli; 

•  Əsasən  birmillətli,  ancaq  az  və  çox  dərəcədə  milli  azlıqlar 

olmaqla; 

•  Đkimillətli; 

•  Etnik cəhətdən yaxın, mürəkkəb milli tərkibli; 

•  Çoxmillətli, etnik cəhətdən mürəkkəb tərkibli. 

Birinci tip dövlətlər dünyada az deyil. Avropa ölkələrinin  yarısı 

bu  dövlətlərə  aiddir.  Asiyada  belə  dövlətlər  azdır:  Yaponiya, 

Koreya, Banqladeş, Səudiyyə Ərəbistanı və s. bunlara misaldır. 

Đkinci  tip  ölkələr  sayca  çoxdur.  Avropada  bunlara  Böyük 

Britaniya,  Fransa,  Đspaniya,  Finlandiya  daxildir.  Asiyada  Çin, 

Monqolustan, Vyetnam, Kamboca, Tailand, Şri-Lanka, traq, Suriya; 

Afrikada 

Əlcəzair, 

Mərakeş, 

Zimbabve, 

Botsvana; 

Şimali 

Amerikada ABŞ belə dövlətlərdəndir. 

---

Üçüncü  tip  dövlətlərə  az  rast  gəlinir.  Ancaq  belə  dövlətlərdən 

Belçikam, Kanadanı qeyd etmək olar. 

Dördüncü  tip  ölkələrə  Đran,  Əfqanıstan,  Pakistan,  Malayziya, 

Laos və s. aid edilir. 

Beşinci 

tip 

ölkələrə 

Hindistanı, 

Rusiyanı, 

Đsveçrəni, 

Đndoneziyanı, Filippini və s. aid etmək olar. 

Etnik  proseslərin  içərisində  konsolidasiya  və  assimilyasiya 

xüsusi yer tutur. Bəzən etnik inkişaf mürəkkəb xarakter daşıyır və bu 

proseslər eyni vaxtda baş verir. 

Konsolidasiya  - bir nsçə qohum etnosun (tayfa,  xalq) böyük bir 

xalqa çevrilməsinə, ya da sosial-iqtisadi, mədənı inkişaf nəticəsində 

formalaşmış  xalqın  daha  da  mütəşəkkilləşməsinə  deyilir.  Birinci 

halda  bu  etnoslar  arası,  ikinci  halda  isə  etnosdaxili  konsolidasiya 

adlanır. 

Assimilyasiyannın  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  bir  xalqın 

müəyyən  qrupları  və  ya  bütöv  xalq,  başqa  bir  xalqın  içərisində 

yaşayaraq,  uzunmüddətli  təmas  nəticəsində  onun  mədəniyyətini 

götürür,  dilini  öz  dili  sayır  və  özünün  əvvəlki  etnik  birliyə 

mənsubiyyətini  qəbul  etmir.  Milli  özünüdərkin  dəyişməsi  bu 

prosesin  sonu  sayılır.  Assimilyasiya  əsasən  inkişaf  etmiş  ölkələr 

üçün səciyyəvidir. Assimilyasiya təbii və məcburi ola bilər. 

Hazırda,  etnoqraflar  hesab  edirlər  ki,  dünyada  3-4  min 

müxtəlif xalq vardır. Buraya sayı bir neçə yüz nəfər olan tayfalar da 

aid edilir. 

Məlumdur  ki,  son  dövrlər  mürəkkəb  milli  tərkibli  ölkələrin 

bəzilərində  milli  münaqişə  ocaqları  yaranmışdır.  Bu  münaqişələrin 

tarixi kökləri müxtəlifdir. Təkcə keçmiş SSRĐ ərazisində etnik-ərazi 

iddialı  70  potensial  kərkinlik  ocağı  müəyyən  olunmuşdur.  Belə 

ərazilər dünyada çoxdur. 

Elmi-texniki  inqilabın,  mədəniyyət  və  təhsilin  inkişafına 

baxmayaraq  dinin  cəmiyyətdə  və  məişətdə  rolu  çox  böyükdür.  Bu, 

demək olar ki, bütün ölkələrə aiddir. 

Xristianlıq  ən  geniş  yayılmış  din  sayılır  (1  mlrd.  nəfər). 

Xristianlıq  3  hissəyə  bölünür:  katoliklər  -  580  mln.  nəfər, 

protestantlar  -  350  mln.  nəfər,  pravoslavlar  -100  mln.  nəfər  əhaliyə 

malikdir.  Katoliklərin  əksəriyyəti  Amerikada  (yarıdan  çoxu), 

Avropada  (180  mln.  nəfər),  Asiyada  və  Afrikada  (50  mln.  nəfər) 

yaşayır.  Protestantların  əksəri  Avropa  (yarısı)  və  Amerikada  (2/5 

---

hissəsi)  cəmlənmişdir.  Asiyada  65  mln.,  Afrikada  35  mln., 

Avstraliya  və  Okeaniyada  14  mln.  protestant  yaşayır.  Pravoslavlar 

Şərqi Avropa, MDB və Yunanıstanda cəmlənmişlər. 

Müsəlmanların  ümumi  sayı  da  1,2  mlrd.  nəfərə  yaxındır. 

Əsasən  Şimali  Afrika  və  Asiyada  yaşayırlar.  Đnduistlərin  sayı  520 

mln. nəfər, buddist və lamaisüər isə 400 mln. nəfər təşkil edir. 

Bunlardan başqa, digər dinlər də mövcuddur ki, onlara sitayiş 

(itaət)  edənlərin  sayı  müxtəlifdir.  Belə  ki,  konfusianlıq  –  180  mln, 

sintoizm  -  90  mln,  daosizm  -  30  mln.,  zərdüştçülük  250  min, 

iudaizm - 10 mln. nəfəri özündə birləşdirir. 

1960-cı  ildə  dünyanın  əhalisi  3  mlrd.  olanda  onun  70%  zəif 

inkişaf  etmiş  regionlarda  məskunlaşmışdı.  2002-ci  ilin  sonunda 

həmin regionların  əhalisi 4,8 mlrd. (80%) nəfərə  çatmışdır. 2025-ci 

ilə  qədər  proqnozlaşdırılan  əhali  artımının  98%-i  bu  regionların 

payma düşəcəkdir. 

Əhalinin  qeyri-bərabər  məskunlaşmasını  çoxlu  misallarla 

şərh  etmək  olar.  Məsələn,  Şərq  yarımkürəsində  əhalinin  80%-i, 

Şimal yarımkürəsində 90%-i, Asiyada 67%-i yaşayır. 

Əhalinin  məskunlaşması  problemləri  ilə  əhalinin  sıxlığı 

məsələsi biri-birilə bağlıdır. Bu göstərici dünyanın hansı ərazilərində 

əhalinin  daha  çox  cəmlənməsi  haqqında  təsəvvür  yaradır.  Ənənəvi 

olaraq əhalinin sıxlığı C = N/S formulası ilə hesablanılır. Burada: C 

- əhalinin sıxlığı, N - əhalinin sayı, S -həmin ərazinin sahəsi, kv.km-

lə hesab olunur. 

Əhalinin sıxlığına görə ölkələri 3 qrupa bölmək olar: 

1.  Əhali sıxlığı yüksək olan ölkələr (hər kv.km-də 200 nəfərdən 

artıqdır):  Monako  (22  min  nəfər),  Sinqapur  (6100  nəfər), 

Đndoneziya  (2000  nəfər),  Belçika,  Niderland,  Böyük 

Britaniya,  Đsrail,  Livan,  Banqladeş,  Şri-Lanka,  Koreya 

Respublikası,  Ruanda,  Salvador  və  s.  seçilirlər.  Bu,  şəhərlər 

arasında 14 mln. nəfər əhalisi olan Parisdə aiddir ki, orada da 

hər kv.km-də 26 min nəfər insan yaşayır. 

2.  Əhali  sıxlığı  dünya  əhalisinin  orta  sıxlığına  (hər  1  km2  -da 

45 nəfər) yaxın olan ölkələr. 

3.  Əhalinin  sıxlığı  aşağı  olan  (hər  km

2

  bir  nəfər  və  ya  az) 

Monqolustan,  Liviya,  Mavritaniya,  Namibiya,  Qviana, 

Avstraliya və s. belə ölkələrdəndir. 

---