R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
4 Sayano-Şuşenski 6,4 Yenisey
RF 5 Krasnoyarski 6,0 Yenisey
RF 6 La-Qrand-2 5,3 La-Qrand Kanada 7
5,2 Çerçil
Kanada 8 Bratski 4,5 Anqara
RF 9 Ust-Đlim 4,3 Anqara
RF 10 Tukurui 4,0 Tokant
Braziliya
Cədvəl 10 Dünya regionlarının və ölkələrinin iqtisadi hidropotensialı və onun istifadəsi
Cəmi
№ Regionlar və ölkələr mlrd.kvt/s %-lə
Istifadə olunmuş % 1 MDB ölkələri 1100 11,2
20 2 Xarici Avropa 710 7,3
70 3 Xarici Asiya 2670 27,3
14 4 Afrika 1600 16,4
3 5 Şimali Amerika 1600 16,4
38 6 Latın Amerikası 1900 19,4
16 7 Avstraliya və Okeaniya 200
2,0 18
8 Çin
10 9 Yaponiya
10 Hindistan
11 ABŞ
70 12 Kanada
61 Lakin hidroenerji potensialı resurslarının mənimsənilməsi ayrı-ayrı regionlarda eyni deyildir. Belə ki,
hidroenerji potensialından Avropada 70%, Şimali Amerikada 38%, MDB-də 20%, Afrikada 32%, Latın Amerikası ölkələrində 16%, ABŞ və Kanadada 3/5 hissəsi, Yaponiyada 2/3-si, Avstraliya və Okeaniyada 18% mənimsənilmişdir. Ümumiyyətlə, dünya hidroenerji ehtiyatının (10
trln.kvt/s) hələlik
21%-zi mənimsənilmişdir. Çay sularının iti axması meyililliyin çoxluğu ilə bağlıdır. Belə hal təbii olaraq şəlalələrlə, süni halda isə SES-lərin yaradılması ilə özünü büruzə verir. Məlumdur ki, SES-lərdə suların düşmə bucağının böyüklüyü elektrik maşınının rotorunu hərəkətə gətirərək elektrik enerjisinin alınmasına səbəb olur. Buna oxşar hal bizim tamdığımız dəyirmanlarda da
mövcuddur. Daha
doğrusu, dəyirmanlarda meyilliliyə malik məsafədən tökülən su rotorun pərlərini, o isə öz növbəsində dəyirman daşını hərəkətə gətirərək çanağa tökülən taxılın əzilərək un halına keçməsinə səbəb olur. Adətən SES-lər dağ çayları hövzələrində yaradılsa da, bəzən düzənlik çayları üzərində daha çox kapital xərcləməklə də tikilirlər. Məsələn, MDB-də Volqa, Kama, Dnepr çaylarında olduğu kimi. SES-lər yaradılarkən böyük bir ərazidə süni su anbarı yaradılır və o xeyli vaxt müddətində su ilə doldurulur. Bunu nəzərə alaraq süni su anbarlarının yaradılacağı yer çay dərəsinin ən ensiz və kanyon hissələrinə uyğun gəlir. SES-lərin yaradılmasında digər şərtlərin də olmasına üstünlük verilir. Bu, axının illik və dövri xarakter daşıması halına fikir verilməsidir. Ola bilir bənd tikilir, atmosfer yağıntıları il boyu az düşür və nəticədə, su anbarında su çatışmamazlığı müşahidə edilir və ya SES istehlak rayonundan çox aralı tikilir. Çünki hidroenerji potensialı, bəzən məskunlaşmanın az olduğu bölgələrdə yerləşirlər. Göstərilən hallara daha çox təsadüf olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, hidropotensial məfhumuna nəzəri, texniki və iqtisadi aspektlərdən yanaşmalar mövcuddur. Əgər, nəzəri hidropotensial çay sularının orta illik axını hesab edilirsə, bu Yer kürəsində 47 min kv. km təşkil edir. Onun da elektrik enerji istehsalı 37,6
trln.kvt.saatdan çoxdur.
Texniki aspekt
isə nəzəri
hidropotensialın - 20 trln.kvt.saat istifadə oluna bilən hissəsidir. Nəhayət, iqtisadi hidropotensial ehtiyatın iqtisadi cəhətdən istifadə oluna bilən hissəsidir. Bu, dünya üzrə 10 trln.kvt.saatdan artıqdır. Ayrı-ayrı regionlarda hidropotensialın qeyri-bərabər istifadə olunmasının bir çox səbəbləri mövcuddur. Bunların hamısını 2 qrupda: iqtisadi və ekoloji təsir qruplarında birləşdirmək mümkündür. Məlumdur ki, böyük gücə malik olan SES-in tikilməsi 10-25 il vaxt tələb edir. Belə ki, Cənubi Sibirdə ümumi gücü 6,4 mln.kvt. olan Sayano-Şuşenski SES-i də 1964-1988-ci illərdə tikilərək tam gücü ilə istifadəyə verilməsi 25 il vaxtın olmasını tələb etmişdir.
SES-lərin qurulması bir çox ziyanların baş verməsinə də səbəb olur. Daha doğrusu, bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
• böyük torpaq sahələrinin, otlaqların, əkin sahələrinin, meşə örtüyünün, mədəniyyət abidələrinin, su anbarlarının altında qalması, arxeoloqlar üçün çox gərək olan qədim insan qalıqlarının həmişəlik itirilməsi, əhalinin su altında qalmaması xatirinə yaşayış məntəqələrindən köçürmək üçün xərclərin çəkilməsi, meşələrin vaxtından əvvəl qırılması; • gəmiçilik işlərinin pozulması. Ancaq şlyüzlardan keçməklə bəndlərdən yan keçməyin mümkünlüyü, su anbarlarının əyri- üyrü, girintili-çıxıntılı sahillərə malik olması, onların da yaşayış məntəqələri ilə əlaqə yaradılmasını çətinləşdirməsi; • məlumdur ki, bəzi balıq növləri kürü qoyma prosesini ancaq çayların yuxarı axınlarında başa çatdırdıqlarından yaradılmış bəndlər onların yubanmasına - ləngiməsinə səbəb olur. Yaradılmış xüsusi balıq yetişdirmə sahələrinə isə onların getmək istəməməsi; • hidrotexniklər suyu ancaq turbinlərdən buraxdıqlarından aşağı axınlarda su əvvəlki kimi çox olmur. Ona görə də aşağı axınlarda balıq, plankton, quşlar, ondatra və s. yaşamaqda çətinlik çəkirlər. Digər tərəfdən, böyük günəş istiliyində su azlığı və dayaz sahələrdə kürü quruyur; • su hovuzları balıqçılığın inkişaf etdirilməsi üçün bir o qədər də əlverişli imkanlara malik olmur; • süni
su dəryaçalarının yaradılması qrunt
sularının səviyyəsinin qalxmasına, bu isə ətraflarda bataqlaşmanın əmələ gəlməsinə səbəb olur; • həmin ərazinin iqlimində dəyişikliklər əmələ gəlir; • əgər, su anbarının bəndi cavan dağlıq ərazilərdə yaradılmışdırsa, bu zəlzələlərə bir o qədər də davamlı olmurlar və sairə.
SES-lərin tikilməsi və onların istifadəsi xüsusi zövq yaradır. Onlar çox baha və gec başa gəldiyindən inkişaf etməkdə olan ölkələr elektrik enerjisi alınmasında onlara üstünlük vermirlər. Ona görə də bu ölkələrdə SES-lər azdır, olanları da güc etibarı ilə çox kiçikdirlər. Qeyd etdik ki, hidropotensial yer kürəsində qeyri-bərabərdir. Bu sahədə Norveç, Đsveçrə, Braziliya, Qırğızıstan, ABŞ, Tacikistan,
Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|