R. O. Mammadova Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent
Yüklə 13,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bəzi psixoloji nəzəriyyələrdə hətta təsdiq edilir ki, nəzarəto tələbat təməlli insan tələbatları sırasına aiddir. Lakin X.Stcm hesab edir ki, nə zarətə olan tələbata protestantizm etikası ilə bağlı üstün ideal kimi baxmaq zəruridir. Nəzarət təkzibedilməz elmi fakt kimi legitimləşdirilə və ona belə formada insan davranışının təbii motivi kimi baxıla bilməz. X.Stemə görə, yuxarıda fərqləndirilən prinsiplər göstərirlər ki, sosial psixologiya nəinki bu və ya digər mədəni etiqadların, inamların və rəy lərin ideologiyasını əks etdirir, həm də fərdi təfəkkür və davranış koteksti kimi siyasətsizləşdirilən və tarixsizləşdirilon sosial sferanı təmsil edərək, sosial həqiqətin üstünii pərdələyir. Iləqiqi sosial fona isə Markuze və Xabcrmasm ideyalarına uyğun baxmaq lazımdır. Yəni həqiqi sosial fenomen ayrıca insanın eqosentrizmi ilə dövlətin şəxsi həyata müdaxilə etmək səyi arasında inkişaf etmiş sənaye cəmiyyətlərinin daxili zid diyyətlərini əks etdirməlidir. Sadalanan bütün aspektlərdə «sosial nəzarət» anlayışının konkretləş dirilməsi bir şərtlə mümkündür ki, onların insan subyektivliyində (təfək kürdə və davranışda) əks olunması ilə əlaqədar hakimiyyət münasibətləri təhlil edilsin. Hakimiyyət müstəsna dərəcədə sosial müqaviləyə əsaslanan bir şey kimi başa düşülə bilməz. Hakimiyyət daha geniş mənada başa düşülməlidir. Hakimiyyətin lovqəlfərd səviyyəsində başa düşülməsi onun mövcudluğunu əks etdirir. Bu halda özünənəzarət strategiyası «üstün- lük/tabelik» probleminin həllinə xidmət edən eyniliyin müdafiəsi strate giyası qismində yenidən düşünülə bilər. Müasir bıııjua dövlətinin rolunun yüksəldilməsi diskresion hakimiyyətin güclənməsinə səbəb oldu. Bu, ictimai həyatın müxtəlif sferalannda nəzarəti həyata keçirən, nəinki bu və ya digər siyasi məqsədlərə nail olmaq vasitələri haqqında məsələləri, öz mülahizələrinə görə həl! edən, həm do bu məqsədləri faktiki olaraq özləri həll edən vəzifəli şəxslərin imkanlarının genişlənməsin də ifadə olunurdu. «Diskresion hakimiyyət» (şəxsi mülahizədən asılı olan hakimiyyət) termini do buradan meydana gəlmişdir. Sautgcmpton universitetinin (Böyük Britaniya) professoru D.C.Kclli- genin hesab etdiyi kimi, müasir Qərb ölkələrinin qanunvericiliyinə hətta ötoıi baxışlar ictimai həyatın iqtisadi, siyasi, sosial və digər sahələrinə dövlətin müdaxiləsinin genişlənməsi haqqında şəhadət verir. Lakin mə sələ ancaq dövlət tənzimetməsinin genişlənməsində deyil. İctimai həyat sahələrinə dövlət təsirinin metodları da dəyişmişdir. Onun ağırlıq mərkəzi hakimiyyət səlahiyyətlərinin vəzifəli şəxslərin əlində cəmləşmosi üzərinə 166 düşür. Məhz buna görə də vəzifəli şəxslər bütün məsələləri öz müla hizələrinə görə həll edirlər. Diskrcsiyanın rolunun gücləndirilməsi ənənə si dövlət nəzarətinin hətta ənənəvi sferalarında (cinayət ədliyyəsində və cəzalar sistemində) müşahidə olunur. Diskresion hakimiyyətin mühüm məsələlərindən biri bu hakimiyyə tin tənzimetmə haqqındakı məsələsidir. Vəzifəli şəxslərin prosessual və maddi-prosessual əsaslarla fəaliyyəti haqqındakı məsələ də buraya daxil dir. D.C.Kclligcn həmin fəaliyyətin ciddi hüquqi və siyasi prinsiplər çərçivəsində həyata keçirilməsinin tərəfdarıdır. Bu fəaliyyət həmin cə miyyətin əxlaqi dayaqlarına söykənməlidir. Demokratik dövlətdə dis kresion hakimiyyətə verilən məcburi tələb həmin hakimiyyətin realizə olunması metodlarına və ictimai mənafelərin son məqsədlərinə uyğun olan tələblərdən ibarət olmalıdırlar. Diskresion fəaliyyət ancaq belə əsas da onun üçün zəruri olan keyfiyyəti legitimliyi özündə ehtiva edə bilər. Legitimlik - bu, diskresion hakimiyyətin mühüm elementidir. Siyasi sistem diskresion hakimiyyəti qidalandırır, onun vəzifələrini, məqsədlərini və funksiyalarını müəyyən edir. Bununla yanaşı, diskresion hakimiyyət siyasi sistemin real əsasım təşkil edir, çünki rəqabət aparan mə nafelərin xeyli hissəsinin razılaşdırılması diskresişa səviyyəsində baş verir. Hakimiyyətin iki səviyyəsi arasında optimal qarşılıqlı münasibət siyasi sistemin müəyyən etdiyi ümumi mənafe ilə diskresion hakimiyyət səviyyəsindəki kompromisin nəticələri arasında ohın balansda ifadə olun malıdır. Bu balansın daimi təmin edilməsi vəzifəli şəxslərin başlıca vəzifələrindən biridir. Geniş sosial kontekstin - pluralist və korporotiv kontekstin diskre sion fəaliyyət, onun siyasi sistemlə və dövlətlə qarşılıqlı münasibətləri üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. Cəmiyyətə maraqları kəsişən çoxsaylı qruplardan ibarət bir tam kimi baxan siyasi sistemin pluralist konsepsiyalarının nəzəriyyəçiləri diskre- siyaya münasibətdə iştirak etmə vasitəsilə nümayəndəliyin gücləndiril məsi ideyasını təbliğ edirlər. Yəni elə bir ideyanı ki, o, siyasi sistemin dc- mokratizmini müəyyən dərəcədə genişləndirsə də, bir çox nəzəri və prak tiki vəzifələrin həllini təmin etmir. Bu, başlıca olaraq cəmiyyətin siyasi sistemində dövlətin rolunun qiymətləndirilməsinə aid edilir. Belə ki, «arena nəzoriyyəsi»nə uyğun olaraq siyasi qərar qrup mənafelərin po tensial münaqişələrinin həlli yolu ilə siyasi sistemin müxtəlif nöqtələrində 167 qəbul olunur. Bu yol «kompromis vo konscssu» yoludur, Lakin bu halda qərarların qəbulu prosesində dövlətin rolu haqqında heç nə deyilmir. Mənafelər sistemi üçün ancaq xüsusi əhəmiyyəti olanlara diqqət yetirilməsini təklif edən R.Paundun hüquqi fərziyyəsinin mübahisəli ol duğunu qeyd edən D.C.Gelligen göstərir ki, belə yanaşmanın qəbuledil- məzliyi, yaxud hər hansı mənafeyin tabe vəziyyəti siyasi qərarların qəbu lu prosesində onun təcrid edilməsinə hələ əsaslar vermir. Fərdlər vo qrup lar siyasi oyunda iştirak etmək imkanına malik olmalı və siyasi bazarda öz maraqlarını təmsil etməlidirlər. R.Paund öz əsərlərində vo mühazirələrində qeyd edirdi ki, hüquq hə yatda qüvvədə olduğu kimi öyrənilməli, «kitablarda» göründüyü kimi qavranılmamalıdır. Yəni hüquqa sosial nəzarətin xüsusi mexanizmi kimi Daxılıııalıdıı. Amerika hüquq sosiologiyası məktəbi praktiki planda məhkəmə fəa liyyətinin təhlilinə daha çox diqqət yetirirdi. Amerika hiiqııq sosioloqlarının praktika!ilığı, onların empirik tədqi qatlara güclü yönümü eksperimental yurisprudensiya məktəbinin (F.Bcytcl, Q.Koucn, A.Mur vo başqaları) meydana gəlməsinə kömək et mişdir. Ilərnin məktəbin meydana gəlməsi XX yüzilliyin 60-cı illərinə təsadüf edir. Polşa hüquq sosiologiyası məktəbi. Nümayəndələri özünü nəinki nəzəri sahədə, həm də tətbiqi sosioloji tədqiqatlar sferasında parlaq şəkildə təzahür etdirən, müxtəlif hüquq sosiologiyası məktəblərinin beynəlxalq əlaqələn dirilməsinə və əməkdaşlığına əhəmiyyətli dərəcədə kömək etmiş Polşa hüquq sosiologiyası məktəbini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Polsa biiqııa sosiologiyasının kökündə L.İ.Pctrajitski davanır. Onun «hüquq sosıoiogıyası» terminini işiəuiıənıəsııu baxmayaraq, göıkənıiı polyak alimi Adam Podqructskinin sözlərinə görə, o. Polşa hüquq sosio logiyasının inkişafına böyük töhfə vermişdir. Onun Polşadakı ən yaxın şagirdləri J.Landa və Q.Piontka olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Y.Landa Krakovda (1945) Pclrajitskinin yaradıcılığı ilə canlı maraqlanan şəxsləri öz ətra fında birləşdirmişdir. M.Boruska-Arktova, Y.Qurctski, V.Lanq, M.Los, K.Opalck, A.Podqurctski, Q.Xaydlcr, l'.Strudnitski, Y.Vrublevski həmin şəxslərdən hesab olunurlar. A.Podqurctskinin hesab etdiyi kimi, hüquq sosiologiyasının başlıca predmetini lniquq normaları və bu normaların əxlaq normaları ilə əlaqəsi təşkil edir. 168 Bu tərif həddən artıq sərt xarakter daşıyır və mübahisə doğurur, ona görə ki, müxtəlif sos;al normaların sosioloji tədqiqi nəzəri sosiologiyanın mərkəzi predmeti deyildir. Hüquq sosiologiyası hüquq normalarının, onların əmələ gəlməsinin və sosial həyati-fəaliyyətə təsirinin tədqiqinə böyük əhəmiyyət verir, lakin hüquq sosiologiyasının predmet sahəsinin ancaq əxlaq və hüquq normaları ilə məhdudlaşdırılmasın) heç də nəzərdə tutmur, öks təqdirdə biz, dövlətin, hüququn və əxlaqın mənşəyinə dair təməlli sosial-tarixi məsələlə rini görüş dairəsindən kənarda qoymaq riski etmiş olardıq. Deyilənləri yekunlaşdıraraq qeyd etmək istərdik ki, müasir dünyada hamılıqla qəbul olunan Skandinaviya (A.Xogcrtroıvı, V.Lunstcdt və baş qaları) italyan hiiqııq sosiologiyası kimi (R.Trcves, A.Paqani, Q.Marti- notti, Y.Moriodo və başqaları) məktəblər mövcuddur. iiuquqı t,;sisa!ıa..;ı la.ı.vı ş.uiadəi Цпци^а., uı^,\n,ui',u.*ıə- etmə xarakteri ictimai həyatın mühüm təşkilati prinsiplərini əks etdirir. Həmin təşkilati prinsiplər dövlətin varlığı şəraitində daha aşkar və müəy- yəncdici şəkildə təcəssüm olunurlar. 169 Yüklə 13,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|