R. O. Mammadova Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent
Yüklə 13,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qeyd etmok lazımdır ki, Frankfurt məktəbi Avropa və ABŞ-da fəl səfənin, sosiologiyanın və sosial psixologiyanın inkişafına xeyli təsir göstərmişdir. «Cəmiyyətin tənqidi nəzəriyyəsi»nin əsas müddəaları Frankfurt məktəbinin nümayəndələri tərəfindən işlənmişdir. Ənənəvi alman hüquq sosiologiyasına müəyyən töhfəsini vermiş hü quqşünaslardan biri də Teodor Geyger (1891-1952) hesab olunur. O, öz təlimini «sosioloji-hüquqi realizm» adlandırmışdır. 1933-cü ildə nasist lərin hakimiyyət başına gəlməsindən sonra Danimarkaya mühacirət etmişdir. 1938-ci ildən Orhusda universitetin professoru olmuşdur. Gey- gerin təliminə uyğun olaraq insan cəmiyyəti «adamların psixi qohum luğuna» əsaslanır. O, özünün sosioloji əsərlərində sosiologiyanın aşağı dakı üç növünü fərqləndirir: 1) formal sosiologiya; 2) maddi sosiologiya; 3) ictimai-tarixi sosiologiya. T.Geygcr kollektivin fərdin qabiliyyətlərinin inkişafına məhsuldar təsir göstərməsi haqqında ideya irəli sürürdü. O, «hüquq sosiologiyasının başlanğıcı» kitabının müəllifidir. Müasir alman hüquq sosiologiyasının ən görkəmli nümayəndələ rindən biri N.Lumandır. O, hüquq sistemində siyasi müdaxilədən irəli gələn dəyişiklikləri öyrənərək göstərir ki, hüquqdan siyasi sui-istifadə so sial mühəndis vasitəsi kimi onun daxili strukturunu heç də yaxşı olmayan istiqamətdə dəyişdirir. N.Lumanın fikrincə, cəmiyyət nəzəriyyəsi funksional cəhətdən differen- siasiyalaşdmlmış sosial sistem kimi, hüquqa onun funksional daxili siste mindən biri qismində baxmağa imkan verir. Həmin daxili sistem məlum mə nada özünütənzimləyən sistemdir. Lakin özünün bütün özünütənzimləməsinə baxmayaraq, hüquq qanunyaratma sahəsində siyasi nəzarətə məmz qalmışdır. Bununla belə, hüquq sistemi özünü yenə də ancaq hüquqi şəkildə yenidən canlandırır və bu zaman bu və ya digər hüquqi hadisələr (məsələn, konkret hüquqi qərarlar) halında real hüquqi praktika nəzərə alınır. Göstərilənlərdən belə nəticə çıxarılır ki, hüquq sistemi eyni zamanda həm qapalı (normativ cəhətdən qapalı), həm do açıq (dərketmə cəhətdən açıq, açıq siyasi təsirlər) sistem kimi fəaliyyət göstərir. N.Lumanın qeyd etdiyi kimi, hüquq sisteminin qapalılığı və açıqlığı arasındakı balans normal fəaliyyətin rəhnidir. Hüquq sistemi ancaq xarici mühitin təsirinin ifrat dərəcədə olduğu halda normal fəaliyyət göstərə bilməz. Məsələn, si 158 yasi təsir (hər şeydən əvvəl, qanunvericilik yenilikləri vasitəsilə) müəy yən həddə çata bilər və bunun da nəticəsində hüquq sistemi nonnal hü quqi praktikam yeni müəyyən edilmiş normaların realizəsi qismində canlandırmaq qabiliyyətini itirə bilər. Fransız hüquq sosiologiyası. XIX-XX əsrlər. Fransada hüquq so siologiyasının inkişafı başqa yolla getmişdir. XIX yüzilliyin sonunda orada etnoloji sosiologiya kimi çox nüfuzlu istiqamət formalaşmışdır. Bu istiqamət etnoloji elmin tərkibində təşəkkül tapmışdır. Etnoqrafik hadisələrin öyrə nilməsinə sosioloji metodu birinci filosof, pedaqoq sosioloq, cəmiyyətə dərdlərin mexaniki cəmi kimi deyil, sosial və psixoloji əlaqələrin mürəkkəb, dinamik sistemi kimi baxan Dürkhcym (1858-1917) tətbiq etmişdir. Sosial həyatın dəyərli normativ amillərinin təhlili ilə bağlı hüquq sosiologiyasının inkişaf perspektivləri də onun tərəfindən qeyd edilmişdir. E.Dürkhcym O.Kontun ardıcılı idi. Dürkhcym göstərirdi ki, sosiolo giya cəmiyyətin qanunlarını fərdi psixikanın qanunlarından fərqli olan xüsusi ruhi reallıq kimi öyrənməlidir. O, sosial amillər dedikdə, kollektiv vərdişləri, ənənələri, adətləri və davranış qaydalarını başa düşürdü. E.Dürkhcym tərəfindən formalaşdırılmış ideya və metodlar əsasında Bordoda hüquq fakültəsinin professoru Leon Dügi (1859-1928) hərəkət etmişdir. O, E.Dürkhcymi öz dostu və həmkarı adlandırmışdır. Diigiyə görə, bir çox sosial amillərin daimi və törəmə nəticəsilə müqayisədə, hüquq son dərəcə az səviyyədə qanunvcricinin yaratdığıdır. «İctimai əmək bölgüsü haqqında» (1893), «Sosiologiyanın element ləri» (1889), «Sosioloji metodun qaydaları» (1895), «Özünü öldürmə» (1897), «Dini həyatın elementar formaları» (1912), «Sosiologiya və fəlsəfə» (1924) E.Dürkhcymin əsas əsərləridir. E.Dürkhcym hüquq sosiologiyasının müstəqil nəzəri fənn kimi təşək kül tapmasında görkəmli rol oynamışdır. Onun nəzəri irsində hüquqa həsr edilmiş «Cinayət cəzasının təkamülünün iki qanunu», «Cinayətkarlığın sosiologiyası və əxlaqın statistikası haqqında qeydlər», «Hüquqi sistemlər haqqında qeydlər», «Sosiologiyanın, əxlaq və hüquq fizikasının dərsləri» kimi əsərlər diqqəti özünə cəlb edir. E.Dürkhcymin fikrincə, hüququ sosial bir fenomen kimi yalnız sosial amillərin hərəkətilə izah etmək zəruridir. Daxilində fərdlərin qarşılıqlı hərəkət etdiyi, sosial qrupların və çoxsaylı institutların fəaliyyət göstər diyi ictimai sistem hüquqi sferaya detcrminəcdici təsir göstərir. E.Dürkhcym özünü öldürməni (intiharı) sosioloji təhlilin predmeti sayırdı. O, hər bir ölüm halını özünü öldürmə kimi qiymətləndirirdi. Onu 159 müxtəlif tarixi dövrlərdə özünü öldürmənin dinamikası maraqlandırırdı. Bunun üçün Dürkheym çoxlu böyük empirik faktları təhlil edir, müxtəlif regionların və Avropa ölkələrinin statistikasına müraciət edirdi. Onun apardığı tədqiqat, hər şeydən əvvəl, sosioloji xarakter daşıyırdı və həmin tədqiqatı müəyyən dərəcədə həm də sosial-fəlsəfi, sosial-hüquqi və kri- minoloji tədqiqat hesab etmək olar. Özünü öldürmələrin sosial-tarixi şəraitdən və hallardan asılılığını öy rənən Dürkheym onların üç tipini - xudpəsənd, altruist və anomi özünü öldürməni fərqləndirirdi. E.Dürkhcym xudpəsənd özünü öldürmələrə o halları aid edirdi ki, in san üçün belə hallarda həyat öz mənasını itirir, insan belə həyatı qorumaq istəmir, yəni xalis şəxsi, ckzistcnsial kolliziyalara əsaslanır. Şəxsən «Mən» motivləri onun üçün həlledici olur. Kollektiv dəyərlər, ictimai prinsiplər fərdi «eqo» prioriteti qarşısında arxa plana keçir. «Xudpəsənd özünü öldürmə» daha çox əqli əmək işçiləri, ziyalılar arasında yayıl mışdır. Altruist özünü öldürmə müəyyən mənada xudpəsənd özünü öldür mənin əksidir. Belə özünü öldürmənin əsasına fərdi «Mən» ilə ictimai mühit arasındakı əlaqələrin kəsilməsi deyil, əksinə, sosial qruplara möh kəm inteqrasiya etmə xidmət edir. Bu vaxt fərd özünü tək, muxtariyyət vəziyyətində təsəvvür etməyə cəhd göstərmir. Burada Dürkheym arxaik adət və ayinlər barəsində danışır, qədim dövrlərdə qadınların öz ərlərinin məzarı üstündə özünü yandırmasını və s. qeyd edir. Əsasən qədim cəmiy yətlərdə dəbdə olmuş altruist özünü öldürmənin ayrı-ayrı hallarına müasir cəmiyyətlərdə do təsadüf olunur. Məsələn, piyada və ya dəniz zabiti öz zabit şərəfini qoruyub saxlamaqdan ötrü xilas olmaq imkanına malik olmasına baxmayaraq, öz gəmisi ilə batmağa üstünlük verir. E.Diirkheym anomi özünü öldürmə növünü daha çox diqqət yetirmişdir. O, belə özünü öldürmələri müasir sivilizasiyalı cəmiyyətin böhranlı vəziyyətinin on səciyyəvi təzahürü lıcsab edir. Sosial anomi şəraitində, yəni böhranın ictimai həyatın bütün sfe ralarını, iqtisadiyyatı, siyasəti, oxlaqi-hüquqi tənzimləmə sahələrini bürü düyü və sosiumun fəaliyyətində adi balanslaşdırmanın pozulduğu vaxt insanların ümidləri qırılır, onlar dəyər yönümlü adi sabitliklərini itirirlər. Özünü öldürməyə mcyllilik Avropa xalqlarına həmişə xas olmuşdur və bu, hüquq və din institutlarını ciddi narahat etmişdir. İntiharların sayının qabarıq şəkildə artması xüsusi həyəcan doğurmuşdur. E.Dürk- 160 heym təsdiq edir ki, müəyyən, sayı həddən çox olmayan özünü öldür mələr sivilizasiyalı cəmiyyət həyatının zəruri xüsusiyyətidir. E.Dürkhcym cinayətkarlığın sosiologiyası ilə bağlı fikirlərində təs diq edirdi ki, sivilizasiyanın uğurlu inkişafı üçün hansısa azad məkanın mövcud olması zəruridir. Məhz bələ azad məkan daxilində fərdlərə özü- nüifado üçün müxtəlif imkanlar yaradılır. Pozucu başlanğıclar istənilən cəmiyyətdə həmişə mövcud olmuşdur. Sosial sistem üçün belə pozucu mənbələrdən biri cinayətkarlıqdır. O, sistemi gərgin vəziyyətdə işləməyə məcbur edir, onun normal yaşamasına mane olur. E.Dürkhcymə görə, cinayətkarlıq nəinki zəruri dəyişikliklər üçün açıq yolların olmasını nəzərdə tutur, bəzi hallarda bu dəyişiklikləri birbaşa hazırlayır. L.Dügi lıiiquq sosiologiyası mövqelərindən qabiliyyəti hüquq kimi deyil, hüquq əks və təsbit olunan xüsusi sosial funksiya kimli qiymətlən dirirdi, L.Dükı’ «ictimai həmrəylik» nəzəriyyəsinin müəllifidir. Bu nəzə- riyyəyə uyğun olaraq «sindikalist» dövlət sinfi anlaqonizıuləri aradan qaldırmaq qabiliyyətinə malikdir. Onun nəzəriyyəsinin əsasını da məhz bu ideya təşkil edir. Düki öz nəzəriyyəsini həm də «sosial qarşılıqlı ası lılıq» nəzəriyyəsi adlandırırdı. L.Dügi yazırdı: «Bir cəmiyyətin insanları bir-biri ilə, əvvələn, ümu mi tələbatlara malik olmaları ilə bağlıdırlar. Bu tələbatların ödənilməsi yalnız birgə həyat (bu, bir-birinə oxşar olan həmrəylik və ya qarşılıqlı asılılıqdır) vasitəsilə təmin oluna bilər. Digər tərəfdən isə insanlar bir- birilə ona görə bağlıdır ki, onların tələbatları müxtəlifdir və eyni zamanda onlar müxtəlif qabiliyyətə malikdirlər. Məhz elə buna görə də onlar bir- birinə qarşılıqlı xidmət göstərməli və özlərinin müxtəlif ehtiyaclarını tə min (bu, əmək bölgiisü vasitəsilə təzahür edən həmrəylik və ya qarşılıqlı asılılıqdır) etməlidirlər? Fransız hüquq sosiologiyası vəkil Jan Kriiyc (1908-ci ildə yazdığı «hüququn həyatı və qanunların gücsüzlüyü» adlı kiçik kitabın müəllifidir) və sosialist Emmanuel Levi tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. E.Lcvi E.Dürkhcym məktəbinə yaxın idi. O, «hüquqa sosialist giriş» (1927) kitabının müəllifidir. Lakin bir sıra vodvcrici tələblərə baxmayaraq, Fransada hüquq so siologiyasının inkişafı ilə bağlı işlər heç də yaxşı olmamışdır. Fansız so siologiyasının tarixinə həsr edilmiş əsərlərin sayının azlığı buna misal ola 161 Yüklə 13,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|