R. O. Mammadova Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent
Yüklə 13,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
bilər. Belə bir faktı da nəzərə almaq lazımdır ki, fransızlar həmişə bir sıra hallarda öz elmi uğurlarının tarixinə tənqidi baxışların işlənib hazır lanmasında yüksək şübhəliliklərilə fərqlənmişlər. Bu o cümlədən xarici sosioloqlara münasibətdə də özünü büruzə vermişdir. Məsələn, M.Beber kimi görkəmli sosioloq E.Bürkhcym tərəfindən rədd edilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, Fransada alman sosiologiya əsərinin ilk tərcüməsi yalnız 1959-cu ilə təsadüf edir. Fransız sosiologiyası əsasən universitet sosiologiyası, nəzəri fənn idi. ikinci Dünya müharibəsindən sonra E.Düıkheym məktəbinin təsiri azalmağa doğru getdi. Fransız sosiologiyasının sonrakı inkişafında so sioloq və publisist, sənaye cəmiyyəti konsepsiyasının yaradıcılarından biri Q.Aroi (1905-1983) böyük rol oynamışdır. R.Aron bu konsepsiyasını M.Vcbcrin və Jorj Qurviçin (Gcorgi Davıdoviç Qurviç 1894-cü ildə No- vorossiyskido anadan olmuş, 1965-ci ildə Parisdə vəfat etmişdir) ideyaları ilə tanışlıqdan sonra yaratmışdır. Müasir Fransız sosiologiyasının vəziyyəti üçün vahid nüfuzlu mək təbin, sosial idrakın vahid ideologiyası və metodologiyasının olmaması səciyyəvidir. Fransız sosiologiyasında R.Burdon, P.Burdyc, F.Burrbko, K.Javo, M.Korpyc, E.Murcn, A.Turcn və başqaları tərəfindən inkişaf et dirilən çoxlu müxtəlif istiqamətlər və cərəyanlar mövcuddur. Onların ara sında fikir ayrılıqları müşahidə olunur. İngilis sosiologiya və yurisprudcnsiyası XX əsrdə. 1945-ci ilədək İngiltərədə cəmi yalnız bir sosiologiya kafedrası olmuşdur və o, London Ali Məktəbində yerləşdirdi. Bu bir sıra səbəblərlə izah olunur. Birincisi, Kembric və Oksforda kimi Britaniya elmi elitasında hökmran mövqe tutan qədim və nüfuzlu ingilis universitetləri sosiologiyanın tamhüquqlu universitet fənni qismində təsdiqinə qarşı inadla dayanırdılar. İkincisi, ingilislər tərəfindən çox hörmət edilən siyasi iqtisad öz mövqeyini döyüş süz vermək istəmirdi. Üçüncüsü, ingilislər öz-özlərini sosiologiyanın metodları ilə öyrənməkdə xüsusi zərurət görmürdülər. Ancaq XX yüzilliyin 50-ci illərinin ikinci yarısında nəhayət ki, so siologiya Britaniya universitetlərində görünməyə başlayır və elə həmin vaxt ingilislərin ictimai həyatının müxtəlif sferalarında tədqiqatların aparılmasına başlanılır. 1967-ci ildə artıq İngiltərənin 30 universitetində sosiologiya tədris olunurdu. 1967-ci ildən sonra ingilis cəmiyyətini və onda bərqərar olmuş sosiologiyanı tənqidi qiymətləndirən yeni sosioloqlar nəsli sosial tədqi qatları özlərinin əsas sferasına çevirirlər. 162 70-ci illərdə sosiologiyada müxtəlif məktəblərin və istiqamətlərin nümayəndələri arasında nəzəri toqquşmalar güclənir. Po/.itivizmin tənqidi Britaniya sosiologiyasında nəzəri mövqe formalaşdırmaq cəhdlərinin əsas nöqtəsinə çevrilir. 1985-ci ildən sonra sabitləşmə əlamətləri təzahür etməyə başlayır və Britaniyanın sosiologiya elmində ehtiyatlı sistemləşdirmə dövrü başlanır. Təcrübədə çalışan hüquqşünaslarla müqayisədə ingilis universitet professorları hüququn rasionallaşdırılmasından daha çox hüquqi anlayış ların araşdırılması ilə məşğul olurdular. Fransız alimi J.Froyndun fikrin cə, bu, hüququn formallaşdırılması idi və ilk növbədə məqsədə çevrilən ümumi məntiqi formallaşdırmaya sxolastik səylərə əsaslanırdı. M.Vcber belə hesab edirdi ki, belə sxolastik deyil, məntiqi rasionallaşına real hüquqi ünsiyyətin gündəlik tələbatlarından çox uzaq idi, çünki universitet professorları daha çox özlərinin qanunun interpretasiyasının hüquqi prak tikaya uyğunluğu barəsində deyil, onun sistemlərinin məntiqi ziddiyyət- sizliliyi haqqında düşünürdülər. Bu isə hüquqşünasları hüquq prcdınctini öyrənməyə və onun təfsirini təkmilləşdirməyə nail olmağa məcbur edirdi. Bu, ingilis yurisprudensiyasmda ideoloji pozitivizmi məlum dərə cədə müəyyən edirdi. Lakin həmin pozitivizm sosioloji deyil, fəlsəfi- metodoloji pozitivizm idi, ABŞ-da hüquq sosiologiyası. ABŞ-da dərin köklər salmış sosiologiya elmi zəngin addımlar atılmasına səbəb olmuşdu. Belə addımlardan biri hü quq sosiologiyası idi. ABŞ-da hüquq sosiologiyası əvvəllər orijinal nəzəriy yələrdə parlamasa da, tamamilə praktiki və faydalı fənnə çevrilmişdi. Mütə xəssislərin fikrincə, Avropa - yurisprudcnsiyasında sosioloji məktəb və isti qamətlərin xüsusi çəkisi heç vaxt ABŞ-dakı qədər əhəmiyyətli olmamışdır. Qanunla bağlı rus-amerika sosioloqu Pitirim Alcksandroviç Soro- kinin (1809-1968) qeyd etdiyi kimi, sosiologiyanın ABŞ-ın akademik mühitinə nüfuz etməsi xüsusilə diqqətəlayiq idi. Bu Birləşmiş Ştatların universitet fakültələrində və sosioloji kurslarında başqa sahələrlə müqa yisədə daha çox tələbə çalışır. Bu fenomen amerikalıların sosiologiyanın ağırlıqlarını daşımağa məcbur olmaları ilə deyil, sosiologiyanın getdikcə daha çox praktiki əhəmiyyət kəsb etməsilə izah olunur. Məsələn, marke tinq tədqiqatlarını, konkret-iqtisadi tədqiqatları, cəmiyyətdəki kriminogen vəziyyətlə bağlı və s. tədqiqatları sosioloqlarsız təsəvvür etmək çətindir. Sosiologiya özünü orduda da təsdiqləyir. ABŞ ordusunda sosiologiya hər kəsin özü üçün lazımi peşəni seçməsinə kömək edir. Bundan başqa, so 163 siologiya dövlət təşkilatlarına, ictimai və xüsusi təşkilatlara tez-tez eks pert qismində cəlb olunur. Özü üçün belə əlverişli şəraitdə sosiologiya təbii olaraq (təkcə ABŞ-da deyil) başqa elmlərə də fəal təsir göstərir və belə elmlər çərçivəsində ixtisaslaşdırılmış sosioloji tədqiqatlar (məsələn, təbabətdə zöhrəvi xəstəliklərin, yoluxucu xəstəliklərin sosioloji təhlillə rinin aparılması vo s.) aparılır. Amerikanın hüquq sosiologiyası əsasən hüquqşünas-praktiklər (R.Paund, O.V.Xolms, B.Kardozo və başqaları) tərəfindən inkişaf etdiril mişdir. Həmin hüquqşünaslar lazım olmalı olana yönüm götürmüşdülər. Buna görə də onlar sosioloji nəzəriyyədə, hər şeydən əvvəl, həmin cə miyyət və həmin dövr üçün praktiki əhəmiyyət kəsb edən elementləri ax tarırdılar. Bu gün amerikan hüquq sosiologiyası C.Skolnik, Y.Şur və s. bu kimi adlarla təmsil olunur. Amerikan hüquq sosiologiyası məktəbinin başçısı Rosko Paund (1871-1964) hesab olunur. O, amerikan hüquq sosiologiyasında ən nü fuzlu və təsir gücünə malik fiqurdur. R.Paund Harvard universitetində hüququ tədris edirdi. R.Paund «Sosial nəzəriyyə» (1901) kitabında sosial nəzarət anlayışı nı inkişaf etdirən amerikan sosioloqu Olsuort Rossun (1866-1951) bir başa təsiri altında formalaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, «sosial nəzarət» anlayışı XIX və XX yüz illiklərdə xaricdə populyar olmuşdur. O, fərdi xudpəsəndlik probleminin T.IIobbs həllinin bir hissəsi hesab olunurdu. O.Ross sosial nəzarətin iki tipini - daxili və xarici nəzarəti fərqləndirir di. Daxili nəzarət sosial ideallardan, xarici nəzarət isə cəzalardan ibarət idi. XX yüzilliyin 20-ci illərinə doğru «sosial nəzarət» hüquq sosiolo giyası da daxil olmaqla, amerikan sosiologiyasının mərkəzi anlayışına çevrildi. Sosial nəzarət dedikdə, ictimai həyatda problemlərin kollektiv həllinin rasional vo oxlaqi əsası başa düşülürdü. 40-cı illərdə «sosial nəzarət» «sosial konformistliyin» praktiki sinonimi olur. Lakin son zamanlar bir çox müəlliflər üzünü tənzimlə məni «sosial nə zarət» anlayışının mərkəzi elementi hesab edirlər. Onlar sosial nəzarəti han sısa sosial qrupun vo ya bütün cəmiyyətin öz fəaliyyətini tənzimləmək qa biliyyətilə əlaqələndirirlər. Bununla əlaqədar olaraq güman edilir ki, səmərəli sosial nəzarətin həyata keçirilməsi şəxsi vo siyasi azadlıqdan asılıdır və bu, onlan eyni vaxtda artırır. Şüurlu sosial dəyişikliklər strategiyası qismində sosial nəzarətə rasionallığın xüsusi tipi kimi baxılmalıdır. Yəni sosial nəzarət qeyri-aşkar şəkildə sosial hadisələrin elmi təhlilinə bərabər tutulur. 164 «Sosial nəzarət» anlayışı ilə bir sırada «nəzarətin lokusu», «əldə edil miş köməksizlik fenomeni», «şəxsi səmərəlilik nəzəriyyəsi» və s. bu kimi anlayışlar da dayanır. «Nəzarətin lokusu» (yunanca locus - yer) anlayışı «gözləmə» anlayışı ilə bağlıdır və hərəkətlərin, xətaların törədilməsinin xüsusi zahiri hallarına və fərdi xüsusiyyətlərinə nəzarət edilməsi demək dir. «Əldə edilmiş köməksizlik fenomeni» nəticələrlə nəzarət edilməyən hadisənin gözlənilməsi /.amanı söhbətin emosional, koqnitiv (dərketmə) vo motivasiyah çatışmazlığının yaranması narahatlığı haqqında getdiyini nəzərdə tutur. «Şəxsi səmərəliliyin» gözlənilməsi insanın tələb olunan davranışı həyata keçirməyə qadir olmasına əmiklikdən ibarətdir. Bu hiss davranışın dəyişməsini qabaqlayır. Yəni o, müəyyən davranışın həyata ı v ^ b o t H ' i r f V » b y v ;M * \ ' - \ C ' i b ü b v i ГПй'Ч'УГ'П OÜjr. Bütün bu anlayışlar ııozori konstruksiyalar kimi amerikan tədqiqat- çısı X.Stcm tərəfindən nəzərdən keçirilir. Belə nəzəri konstruksiyalar so sial anlamanı bu və ya digər dərəcədə məhdudlaşdırır, dcsosiallaşmam, dcinstitutsionallaşmanı və deproblcmləşməni müəyyən edən interpretasi ya üsullarına arxalanırlar. Dcsosiallaşma fərdin, onu doğuran sosial kontekstdən ayrılmasından ibarətdir. Bu miicərrədlə.şdirilmiş fərd sonradan və yenidən sosial kon tekstə yerləşdirilir. Onun lıaıısı üsulla yerləşdirilməsi fərdin həqiqi sosial mahiyyətini inkar edir. Bıı zaman sosial iııteraksiya xalis mexaniki pro sesə çevrilir. Dcproblcmləşmə də sosial münasibətlərin muxtariyyət və nəzarət nəzəriyyəsinə hansı şəkildə daxil olmaları spesifikliyini əks etdirir. Cəmiy yətə yeganə istəklə hərəkət edən və özündə sanki rasional, vicdanlı, xeyirxah və lələbkar kcyuyyə.^n, u.cr.d eıi.maş ıo.d; təcəssüm ctdııən şəxsləşüiiiiıniş tam kimi baxılır. Belə hesab olunur ki, sosial münaqişə mənafelərin parça lanmasını əks etdirir. Həmin münaqişələr isə qarşılıqlı hərəkət edən oppo- ncntlər (cəmiyyət və insan) tərəfindən həll oluna bilərlər. İnstitutsionallaşma nəzəriyyədə fərdi-şəxsi və institutisional səviy yə arasında kifayət qədər qarşılıqlı fəaliyyətin olmaması nəticəsində təza hür edir. Cəmiyyətə və ya dövlətə bu zaman fərddən fərqli olan bütövlük kimi baxılır. Pordlər özünütənzimləyən vahidlər, öz taleyinin ağası, sahibi kimi başa düşülürlər. Ətraf isə xarici qüvvələr rolunu oynayır, çünki məhz ətraf şəxsiyyətin inkişafı ilə əlaqədar başlanğıcların maneəsi qis mində çıxış edir. 165 Yüklə 13,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|