RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
282 kor olsun”, “Səni görüm çörək tapmayasan”, “Qırılıb suya dönəsən”, “Yurduna süpürgə çəkilsin”, “Bala üzünə həsrət qalasan” və s. sırf məişət qarğışları, “Arpan quru qalsın”, “Buğdan nəm çəkməsin”, “Çörəyin ətirli olsun” kimi alqışlar təsərrüfat mahiyyətli, bunun əksinə olan “Buğdan çürüsün”, “Arpan nəmə qalsın”, “Buğdana qurd düşsün”, “Çəltiyinə bit düşsün” və s. məzmunlu qarğışlar isə təsərrüfat mahiyyətli qarğışlardır. Mifoloji və dini motivlərin əks olunduğu alqış və qarğışlara aşağıdakılar misal ola bilər: “Bəxtinə gün doğ- sun”, “Qapın xeyirliyə açılsın”, “Bəxt ulduzun sayalı ol- sun”, “Ağ günə çıxasan”, “Xızır yol yoldaşın olsun”, “İmam Hüseyn köməyin olsun”, “Həzrət Abbas köməyinə çatsın”, “Şərdən uzaq olasan”, “Qırxlar yoluna çıxsın”; “Qapın qaralsın”, “İmamlar belindən vursun”, “Bəxtin dönsün”, “Üzünü mürdəşir yusun”, “Sənin yasını tutum” və s. Alqış və qarğışlarda sözün düşərli olması onların xüsusi pafosla deyilməsindən asılıdır. Folklorda alqış və qarğış problemi də müəyyən dərəcədə inanclarla bağlıdır, qədim insanların xeyir və şərlə qarşılaşdıqdan sonra onlara olan münasibətinin nəticəsi kimi yarandığı qeyd olunmalıdır. Bu problem sırf mifoloji görüşlərlə əlaqəlidir. Mifologiyada Xeyir və Şərin inanclar sistemində rəmzləşdirilməsi, onlara konkret münasibətin üzə çıxması niyyətin icra olunduğu obyektin təsirinə olan inamla bağlıdır. Biz görürük ki, alqışlarla xeyir əməllər təqdir olunur, qarğışlarda isə pis əməllərə, şərə qarşı insanların fikri ifadə edilir. Alqış və qarğışlara “Kitabi-Dədə Qorqud”da rast gəlinməsi bu qənaətə gətirir ki, onun şifahi ənənədə möhkəm qorunması hətta yazılı folklora keçməsini mümkün etmişdir. Alqış və qarğışların arxaik semantikasını bu deyimlərin (“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı yumların) ifadə 283 etdiyi məzmunda aramaq olar. Ona görə də onların müəyyən təsnifatını vermək aktual məsələdir. Daxili məzmununa görə alqış və qarğışların üzərində kiçik qruplaşdırma aparmaq mümkündür. Məsələn, “Sucan ömrün olsun”, “Çörəyin bol, suyun sərin olsun”, “Allah əvəzini versin”, “Çırağın gur yansın”, “İşığın sönməsin”, “Torpağın rahat olsun”, “Namərdə möhtac qallmayasan”, “Südüm sənə haram olsun”, “Çörəyim gözünü tutsun”, “Südüm burnundan gəlsin”, “Adın daşlara yazılsın”, “Halvanı çalım”, “Boyuna qamış ölçüm”, “Toyun vaya dönsün” və s. Bu cür alqış və qarğışları bir neçə qrupda birləşdirmək olar: 1. Mərasimlərlə bağlı alqış və qarğışlar; 2. Məişətlə bağlı yaranan alqış və qarğışlar; 3. Mifoloji və dini təsəvvürlərin təsiri ilə yaranan alqış və qarğışlar. Yuxarıda verilən misalların hər birinin kiçik də olsa, etimoloji kökü vardır. Məsələn, “Boyuna qamış ölçüm” ifadəsinin yaranması qədim dəfn adəti ilə, daha doğrusu, qəbir qazılarkən ölçü vasitəsi kimi qamışdan istifadə olunması ilə bağlıdır. Ölünün boyunu qamışla ölçüb qəbrini qazırmışlar. Sonrakı qarğış vahidinə çevrilən bu ifadə dildə arzu mənasını bildirmişdir. Əfsun. Eyni fikirləri əfsunlar haqqında da demək olar. Sözün sehirinə tabe olan janrlardan biri də əfsunlardır. Əfsun janrı xalq arasında ovsun kimi yaşamaqdadır. Mifoloji çağlarda ibtidai insanın gündəlik məişət həyatında, həyatı dərketmə və öz bildiyi kimi onu ifadə etmək prosesində əfsundan istifadə bacarığı təbiət üzərindəki hökmranlığını saxlaman arzusundan irəli gəlir (21, s.62). Əfsun sözün gücünə inamı əks etdirir. Əfsun oxşar səslərin və sözlərin müəyyən ahəngdə 284 deyilişi ilə ifadə olunan inanclardan biridir. Əfsunun deyilməsində əsas amil insan və ya başqa canlıya (məsələn, ilana) psixi təsir göstərməkdir. Əfsundan təbiət hadisələrini cilovlamaq, onu öz arzusuna ram etmək məqsədilə də istifadə olunur. Obyektdən kənarda əfsun yoxdur. Odur ki, əfsunları təsnif edərkən onun obyektə münasibətini nəzərə alıb quraşdırırlar. Məsələn, təbiət qüvvələrini ram etmək üçün yaranan əfsunlar insanın təbiət qüvvələri qarşısında aciz qaldığı dövrlərdə onun üzərində hökmran olmaq arzusunu ifadə edir. Yağış yağdırmaq arzusunu ifadə edən əfsunlar daha çoxluq təşkil edir. Bu da əkinçilik mədəniyyətində suyun vacib atribut olmasından irəli gəlir. Məsələn, A.Nəbiyev belə bir əfsunun məzmunu ilə oxucunu tanış edir: Bir dəstə adam əlinə su dolu qab götürür, əlini qaba salıb ovcunu su ilə doldurub suyu göyə atır, su yerə yağış kimi tökülür, onda əfsunçu belə oxuyur: Su səpdim, Suyu səpdim. Arana suyu Səpdim… Dağdan gələn seldi ho, Dərələrdə göldü ho. Su səpdim, Suyu səpdim. Arana suyu Səpdim… (57, s.63) Hətta yağış yağdırmaq üçün hər hansı bir daşdan istifadə olunması da əfsunun vacib tərəfi kimi diqqət çəkir. A.Nəbiyev Babadağdan gətirilən yeddi daşın dəlinərək bir ipə düzüldüyünü və ananın ilki olan qız uşağının onu suya salıb, bir ucunu da qarağac və ya 285 fındıq ağacına bağladığını, bununla da yağışın arzulandığını misal çəkir. Burada da əfsun mətni həmin arzunun gerçəkləşməsində rol oynayır: Daş başım Yaş başım Yaş oldu Üst-başım. Suda daşım Quda daşım Baba daşım Gələr getməz yağışım. (57, s.64) Daş ilə yağış yağdırmaq əfsununun izləri Azərbaycanda ən qədim dövrlərlə bağlıdır. Belə bir dünyagörüşü aşağıdakı şeirdə təqdim etmək olar: Ada, ada, ada hey Yada, yada, yada hey Adamı adam tutdu Yadam yadamı tutdu. Yağışın kəsməsi üçün bu şeiri toplaşanlar oxuyur, sonda əfsunçu da onlara qoşulur: Yadam gur huya düşdü Yadam gur suya düşdü Yadam qara daş oldu Yadam yaman yaş oldu. Bu mətnlərdə “ho” - hey eyni məzmunlu çağırışdır. Digər mətndəki “Baba daşım” ifadəsində Baba dağın adı, daş isə əcdada işarədir. Mətndən göründüyü kimi, quraqlıq zamanı yağışın yağdırılması üçün daşa olan Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|