350
nat ölçülərindən asılı olmayaraq bütün xəritələrlə maraqla-
nan türk admiralı İstanbulda olduğu kimi elə İsgəndəriyyə
şəhərində də xeyli xəritələr əldə edir və sonradan onlar
üzərində işləyərək, 1528-ci ildə mükəmməl bir atlas tərtib
edir. Lakin həmin xəritələrin içərisində yalnız bir xəritə
müasir alimlərin diqqət mərkəzində olur. O da “1513-cü
ildə” tərtib edilən Amerikanın, Antarktidanın və Şimal-
Qərbi Afrikanın konturları göstərilən xəritə.
Piri Rəis həmin xəritənin bir neçə qədim xəritələrin
surətindən köçürülmə vasitəsilə tərtib etdiyini gizlətmir.
Onun bu etirafı tədqiqatçıların işini yüngülləşdirmiş və bu
istiqamətdə sistemli iş aparılmağa başlandı.
XX əsrdə böyük rezonansa səbəb olmuş xəritənin türk
admiralının əlinə hansı yolla keçməsi xəritəşünas mütəxəs-
sisləri ilə yanaşı, həm də tarixçilərin maraq dairəsini əhatə
edirdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi admiral Piri Rəisin
özünün bəyan etdiyi kimi, guya o, xəritənin qərb hissəsini
Kolumbun birinci səyahət zamanı istifadə etdiyi xəritədə
apardığı qeydiyyatlardan köçürmüşdü.
“Kolumbun itmiş xəritəsi”nin izinə düşməyə çalışan
ABŞ-ın dövlət katibi Henri Stimson həmin xəritənin Türki-
yədə olduğunu israrla bildirir. Əlbəttə ki, belə bir qənaətlə
bir çox alimlər həmrəydirlər. Əgər, Piri Rəis “Kolumbun
itmiş xəritəsi”ndən istifadə edibsə, onda həqiqətən də o,
351
məşhur dəniz səyyahının xəritəsini müəyyən olunmayan
səbəb nəticəsində əldə edibdir. Türk admiralı həmin xəritə-
dən lazımi bir material kimi istifadə edəndən sonra çox
güman ki, xəritəni tarixi bir sənəd kimi İstanbulda,
imperiyanın dövlət əhəmiyyətli bir binasında saxlamağa
məcbur olmuşdu. Belə olan halda Henri Stimsonun
şübhələrinin əsası vardı. Lakin uzun müddətli axtarışlar heç
bir müsbət nəticə vermir. Deməli, belə çıxır ki, həmin
axtarışlar lazımi səviyyədə aparılmayıbdır, ya da həmin
axtarışlarda, öz işinin fanatiki olan peşəkar mütəxəssislər
iştirak etməyiblər.
Buna baxmayaraq, belə bir bu məsələni həll etmək üçün
ortaya bir neçə mühüm sual çıxır: Birincisi, P. Rəisin əldə
etdiyi manuskriptlər toplusunun əsl müəllifi kimdir?
İkincisi, P. Rəis Kolumbun birinci səyahət zamanı apardığı
qeydiyyatları öz xəritəsində göstərirsə, deməli həmin
xəritənin əsl nüsxəsi (Amerika və Qərbi Afrika qitəsi
göstərilən hissə) məşhur dəniz səyyahında olubdur. Belə
olan təqdirdə xəritə türk admiralının əlinə haradan keçə
bilərdi? Üçüncüsü, bəs həmin xəritə Kolumbun əlinə
haradan keçmişdir? Axı, alimlər üçün müəmmalı sayılan
məlum xəritənin müəllifi dəniz səyyahının özü sayıla
bilməzdi. Çünki onun 1492-ci ildə kəşf etdiyi Yeni Dünya-
nın konturları, ekspedisiya İspaniyadan yola düşməmişdən
352
əvvəl, həmin xəritədə çəkilmişdir. Dördüncüsü, ümumiy-
yətlə, xəritənin əsl müəllifi kimdir və o, hansı üsul ilə ora-
dakı konturları və dəqiq koordinatları çəkmişdir? Beşincisi,
maraqlı obyekt sayılan həmin xəritə hansı yolla Konstanti-
nopolun Topqapı sarayında sığınacaq tapmış və nəyə görə
1929-cu ildə aşkarlanana qədər dünya ictimaiyyətindən və
ən əsas da tarixçilərin, coğrafiyaşünasların, xəritəşünas-
ların nəzərindən gizlin saxlanmışdır? Buna səbəb nə idi?
Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Piri Rəis qədim
sənədlərin və xəritələrin tədqiqi ilə məşğul olmaqdan ötrü,
İmperiya kitabxanasında xeyli vaxt keçirmişdi. Konturları
çox hallarda dəqiq göstərilmiş xəritə türk alimlərinin ciddi
marağına səbəb olur. Çünki tarixinə görə həmin dünya
xəritəsi Amerika qitəsinin konturları çəkilən ən erkən
xəritələrdən (Amerikanın ilk konturlarını 1500-cü ildə
Xuan de la Kosa, 1502-ci ildə isə Kantino çəkmişdilər) biri,
dəqiqliyinə görə isə ilkin xəritə sayılırdı. Bundan əlavə
xəritədə həm Şimali Amerika, həm də Antarktida materik-
lərinin də konturları göstərilirdi.
Başa düşmək olar ki, həqiqətən də “Kolumbun itmiş
xəritəsi”nin izi gedib İstanbula çıxır. Bunun üçün Piri
Rəisin əl gəzdirdiyi xəritədəki gəmilərin şəkillərinə nəzər
salsaq bir çox müəmmalara aydınlıq gətirmək olar.
353
1. Xəritənin qərb hissəsində karavella, karakka və nao
növlü gəmilər çəkilibdir, halbuki Piri Rəisin donanmasında
qalera, qaleas, füst və başqa gəmilər üstünlük təşkil edirdi.
Deməli, o, bildirmək istəyirdi ki, həqiqətən də Şərqi Asiya
və Qərbi Avropa arasında naməlum bir qitə yerləşir və
həmin ərazilər avropalılar – özü də ki, ispanlar tərəfindən
kəşf edilibdir.
2. Həmin gəmi şəkilləri bir daha Piri Rəisin “Kolumbun
xəritəsindən köçürülmə” barəsindəki sözlərini təsdiqləyir.
İş ondadır ki, genuyalı admiral Yeni Dünya sahillərinə
yollanarkən, məhz karavella, karakka və nao gəmilərindən
istifadə etmiş və sübut etmişdi ki, uzun okean keçidi
zamanı həmin gəmi növlərindən istifadə etmək, dənizçilər
üçün hava-su kimi gərəklidir.
Müəmmalı xəritədəki sahil konturları diqqəti cəlb edir.
Deməli, qədimdə yer səthinin konturları çəkilmiş müvafiq
xəritələr vardı. Bu yerdə bir qeyd verməliyəm.
Həmin zaman aerokosmik texnologiya olmadığı üçün,
alimlərin türk admiralının verdiyi bəyanatlarına şübhə ilə
yanaşmaqlarından başqa çarələri qalmırdı. Axı, İsgəndərin
dövründə mövcud olan xəritələrin bir dənəsi olsun gəlib
bizim zamana çıxmayıbdır? Məlumdur ki, İsgəndər Hindis-
tana yürüş edəndə o, donanmasının (başçısı sərkərdə
Nearh) köməyi ilə oradan Mesopotamiyaya qayıdır.
Dostları ilə paylaş: |