362
parçaların və ədviyyat mallarının inhisarçısına çevirilir.
Belə olan təqdirdə, Avropa tacirləri Şərqi Asiya bazarlarına
çıxmaq üçün başqa yoldan istifadə etməliydilər. Belə bir
yol isə həmin xəritədə göstərilmişdir. Biri hələ Antik
alimlərinin fikirləşdikləri uzaq yol sayılan qərb yolu, o biri
isə yaxın sayılan Afrikanı dövrə vurmaqla cənub, cənub-
şərq yolu.
Şübhə yox ki, türklər avropalıları həmin yoldan
neytrallaşdırmaq üçün cənub marşrutu göstərilən xəritənin
şərq hissəsini kəsib ən məxfi bir yerdə gizlədirlər. Lakin
xəritənin qərb hissəsinin aqibəti, o biri hissə kimi olmur,
baxmayaraq ki, məlum hissə 1929-cu ildə İstanbulda
təsadüf nəticəsində tapılır. Həmin dövrdə xəritənin qərb
hissəsini gizlətməyə heç bir ehtiyac duyulmurdu. Ona görə
ki, Atlantik okeanının qərb hissəsində göstərilən nəhəng bir
ərazi – dördüncü qitə – Şərqi Asiyaya gedən qərb yolu-nun
üstündə “böyük baryer” rolunu oynayırdı və türklər çox
yaxşı anlayırdılar ki, Avropa dənizçiləri Asiyanın şərq
sahilinə çatmaq üçün qərb istiqamətində heç də asan
olmayan labirint xarakterli uzun yol qət etməli olacaqlar.
Deməli, avropalılar Asiyanın gəlirli şərq hissəsinə getmək
üçün dəniz yolundan imtina edib, türklərin nəzarət etdikləri
quru yola üstünlük verəcəklər. Məhz bu səbəbdən uzaq-
363
görən diplomat olan admiral Piri Rəis xəritənin şərq hissə-
sini, hətta alimlərin özləri üçün əlçatmaz bir yerdə gizlədir.
Bu barədə başqa bir hepoteza da söyləmək olar. Ola
bilsin ki, adı çəkilən xəritə Piri Rəisin əlinə keçməmişdən
əvvəl, artıq iki hissəyə bölünmüşdür. Onda bu iş üçün
Kolumbun özü böyük bir səy göstərmişdir. Xəritənin
ölçüsündən bilinir ki, o çox böyük olmuşdur. Həmin xəritə-
ni adam öz yanında gəzdirəndə, onun bağlaması bir çoxları-
nın diqqətini özünə cəlb edəcəkdi. Bu səbəbdən dəniz
səyyahı özünə lazım olmayan hissəni kəsib kənara qoyur və
yaxud da həmin ərazilər dünya ictimaiyyətinə bəlli
olduğundan o, həmin hissəni sadəcə olaraq İtaliyanın
hansısa bir şəhərində gizlədir. Kolumb özündə olan hissə-
dən səmərəli istifadə edəndən sonra Yeni Dünyadan özü ilə
birlikdə İspaniyaya gətirir. Sonradan isə naməlum səbəblər-
dən xəritə Piri Rəisin əlinə keçir.
Mənə elə gəlir, Kolumb səyahətdən qayıdan kimi,
xəritəni ən etibarlı bir qasidi ilə İtaliyaya, doğma şəhəri
Genuyaya və yaxud Florensiyanın ictimai kitabxanasına
göndərir. Xəritə isə öz ünvanına çatmır. İş ondadır ki,
həmin dövrdə Piri Rəis Aralıq dənizinin böyük hissəsinə
nəzarət etmiş və başçılıq etdiyi donanma ilə müntəzəm
olaraq, İspaniyanın, Portuqaliyanın, Fransanın, Genuyanın,
Venetsiyanın və Vatikanın gəmilərinə hücum edərək, orada
364
olan bütün əmlakı mənimsəmişdi. Yuxarıda göstərildiyi
kimi xəritə 1505-ci ildə Vatikanın iki qalerasında İtaliyaya
göndərilərkən yolda türklərin əlinə keçir. Bir sözlə, xəritə
isə öz ünvanına çatmır.
Bu hepotezanın üstündə dayanaraq, mən bildirmək
istəyirəm ki, yalnız bu halda Kolumbun birinci səyahət
zamanı istifadə etdiyi xəritəni türk admiralı ələ keçirmişdi.
Qəribə paradoks yaranır, İsgəndəriyyənin kitabxanası
saxlanıldığı Musseyon və Serapis məbədləri yandırılandan
sonra Qərbdə tanınmış alimlərin sayı nəzərə çarpacaq
dərəcədə azalır. İş ondadır ki, nə qədər həmin kitabxana
fəaliyyət göstərmişdisə, həmin dövrə qədər Qərb dünyasın-
da xeyli ad-sanlı alimlər yetişmişdi. Bəlkə, orada bütün
elmləri əhatə edən, əlavə mənbə materialları olub ki, alim-
lər onlardan səmərəli istifadə etməyi imkan tapıblar. Yəni,
Makedoniyalı İsgəndərin dövrünə qədər gəlib çıxmışdır.
Belə bir hepotizaya inanmaq heç də çətin deyil.
Coğrafiya elminin inkişaf etdirilməsində böyük səy
göstərmiş Eratosfen, Yerin öyrənilməsinə dair, böyük əsər
qoyub getmişdir.
Unutmamalıyıq ki, alim Musseyonda baş kitabxanaçı
olmuş və əbəs yerə onu baş elmin korifeyi adlandırmamış-
dılar. Eratosfen həm riyaziyyatçı, filosof, ədəbiyyatşünas,
astronom, coğrafiyaşünas, həm də epik poemaları yazan bir
365
alim idi. Maraqlısı odur ki, o, Yerin çevrə uzunluğunun
ölçüsünü demək olar ki, 75 km. xətası ilə təyin etmişdi.
1
Piri Rəisin müəllifliyi kimi göstərilən xəritədən bəlli olur
ki, bu və buna oxşar xəritələr, İsgəndərin dövründən hələ
xeyli qabaq məlum imiş. Amma maraqlıdır görəsən həmin
xəritələrdən, tarixi əhəmiyyət kəsb edən coğrafi kəşflərlə
nəticələnən səyahətlərdə istifadə olunub, ya yox?
Dünyada həyata keçirilən səyahətləri nəzərdən keçirən-
də, Misir fironu II Nexonun, b.e. əvvəl 597-ci ildə Qırmızı
dəniz ilə Afrikanın cənubuna göndərdiyi ekspedisiya
diqqətimi cəlb etdi. Həmin dövrdə heç bir dənizçi uzaq
səyahətə yola düşməyə cürət etmirdi. Qəribəsi də odur ki,
yola salınan ekspedisiya ekvator xəttini keçib, səyahətin
müəyyən bir hissəsini Cənub yarımkürəsində davam
etdirməliydi. O vaxtki təsəvvürə görə isə ekvator xəttini
kim keçsə cəhənnəm odu ilə üzləşəcək, ya da başıaşağı
dərin bir dərəyə yuvarlanıb düşəcək. Həmin dövrün
rəvayətinə görə heç kim həmin istiqamətdə üzməmiş, üzsə
də heç vaxt həmin yerdən qayıtmamışdır. Lakin dənizçilər
həmin ağır səyahətə yollanmağa öz razılıqlarını verir və
qəribəsi odur ki, onlar üç il müddətinə Afrikanı dövrə
vuraraq, Aralıq dənizi ilə geri qayıtmış və Nil çayı ilə
1
Н. А. Ионина, автор-составитель. Сто великих чудес света.
Москва, «Вече», 2000. стр. 148
Dostları ilə paylaş: |