354
Maraqlıdır ki, həmin səyahət zamanı donanma heç bir
çətinliklə üzləşməmişdi. Düzdür, həmin səyahətin yazısı
qalmasa da, bu haqda Arrianın və Strabonun əsərlərində
rast gəlmək olur.
İsgəndərin bəzi qoşun hissələri Yunanıstana qayıdanda,
Massaliyadan olan yunan taciri, səyyahı, coğrafiyaşünası
Pifey b.e.ə. 325-ci ildə vətənini tərk edib səyahətə çıxır. O,
asan olmayan bir marşrutla hərəkət edərək, Britaniya ada-
larına, Şimali Avropanın bəzi sahillərinə, o cümlədən, Tule
adasına (ada Eratosfenin xəritəsində göstərilirdi) və Baltik
dənizi gedib çıxmışdı. Bütün səyahət Pifeyin “Okean
haqda” adlı kitabında yazılmışdı. Kitab bizim dövrə qədər
gəlib çıxmasa da, vaxtilə Strabon və Böyük Plini həmin
əsərə istinad etməklə xeyli məlumatlar vermişdilər. Mən
qeyd etmək istəyirəm ki, yunan səyyahının əlində müvafiq
xəritə olmasaydı, belə bir mürəkkəb səyahətdə asan uğur
qazana bilməzdi. Deməli, həqiqətən də İsgəndərin dövrün-
də Yer kürəsinin bir çox ərazilərini əhatə edən xəritələr
vardı və Pifey də belə bir xəritələrdən istifadə etmişdi.
Unutmaq lazım deyil ki, elə həmin dövrdə mahir dənizçi
sayılan finikiyalılar Cəbəllüttariq boğazından çıxaraq, ora-
dan həm şimal, həm də cənub istiqamətlərə uğurlu səyahət-
lər həyata keçirmişdilər.
355
1. Hepqud belə bir qeyd vermişdi, xəritənin çəkilişi
indiki sivilizasiyaya məlim olmayan bir xalq tərəfindən
həyata keçirilmiş və antik dövrə qədər yığılan xəritələrin
əksəriyyəti İsgəndəriyyə kitabxanasında bir yerə yığılaraq
tədqiq edilmişdi.
1
Orta əsrlərdə belə bir materialı yaratmaq üçün naviqasi-
yanı, sferik triqonometriyanı, astronomiyanı, riyaziyyatı,
triqonometriyanı, coğrafiyanı, xəritəşünaslığı peşəkar
səviyyədə bilmək lazım idi. Bu qədər sahəni bilmək
bacarığının öhdəsindən isə heç bir dənizçi və ya səyyah
gələ bilməzdi.
2. Dünyanın vahid xəritəsini yaratmaq üçün, bir neçə
xəritəni lazımi qaydada, dəqiq koordinatları düzgün
səviyyədə calamağı yalnız məşhur alim edə bilərdi. Həmin
alim həm riyazi triqonometriyadan, həm də ki, sferik
triqonometriyadan sərbəst şəkildə istifadə etmək bacarığına
malik olmalıydı. Dünya alimləri isə yaxşı bilirlər ki, həm
riyazi triqonometriyanın banisi (bəzi alimlərin iddia
etdikləri kimi Regiomontan yox), həm də sferik triqono-
metriyanın mükəmməl bilicisi Tusidir. Mənim fikirimcə,
həmin xəritənin əsl surəti, çox güman ki, Antarktida hissəsi
daxil olmadan, Tusinin qələmindən çıxa bilərdi.
1
Ч. Хепгуд. Древние карты морских королей.
356
3. Türk admiralının başçılıq etdiyi dəniz donanması
müəyyən bir dövr Aralıq dənizində fəaliyyət göstərmiş və
hətta özü İspaniyada da olmuşdu. Maraqlıdır o, orada
olanda Kolumbun xəritəsindən hali idi, ya yox?
Bundan əlavə ona oxşar bir xəritəni də o, çox güman ki,
İstanbulda ələ keçirə bilərdi. Ona görə ki, yuxarıda qeyd
etdiyim kimi Marağada Tusinin rəhbərliyi altında alimlər,
Amerika qitəsinin konturları göstərilən, bir neçə eyni surətli
xəritə tərtib edə bilərdilər. Belə bir xəritənin Nəsirəddin
Tusi, Müəyyidəddin Ordi, Qütbəddin Şirazi və Çin alimi
Fao Mun-Çidə olması mümkün idi. Ona görə ki, onlar
rəsədxanada mühüm vəzifələrə sahiblik edirdilər.
Qütbəddin Şirazi monqolların səfiri kimi Misirə gedən-
də, özündə olan nüsxəni İsgəndəriyyə şəhərinə aparmışdır
və çox güman ki, həmin xəritə sonradan türklərin vasitəsilə
Osmanlı imperiyasının paytaxtına aparılmışdır. Bu izahdan
məlum olur ki, Kolumb Osmanlı Konstantinopolda olan
nüsxədən xəbərsiz idi və onu heç cürə ələ keçirə bilməzdi.
Bəs, tarixdə “Kolumbun itmiş xəritəsi” kimi tanınan
həmin xəritəni ispan admiralı harada və necə ələ keçirə
bilərdi? Şəxsi araşdırmama görə bu sualın bir cavabı var:
Marağa rəsədxanasında çalışan Çin alimi Fao Mun-Çi
1267-ci ildə vətəninə qayıdanda özü ilə rəsədxanada tərtib
edilən xəritəni aparır. Yuxarı fəsillərdən məlumdur ki,
357
Marko Polo həmin materialı əldə edərək İtaliyaya aparır.
Xəritənin sonrakı aqibətindən məlum olur ki, həmin sənəd
İtaliyanın Florensiyada Toskanellinin başçılıq etdiyi
kitabxanaya düşür və elə oradaca Kolumb həmin material
ilə tanış olur.
4. Ən əsas suallardan biri odur ki, hansı üsul ilə
konturlar və dəqiq koordinatlar xəritəyə çəkmişdir? Artıq
dəqiq bəllidir ki, həmin xəritə bir neçə manuskriptlərdən
tərtib edilmişdir. Lakin həmin xəritənin, Anarktidadan
şimalda göstərilən hissənin necə yaranmasına toxunacam.
Tusinin fəaliyyətini öyrənərkən aydın olur ki, o, Yaxın
Şərqin məşhur şəhərləri və elm ocaqları ilə yanaşı, həm də
Misirin İsgəndəriyyə şəhərində olmuş, oranın bir çox tədris,
elm və mədəniyyət mərkəzlərində çoxsaylı maraqlı axtarış-
larla məşğul olmuşdur. Həmin ərəfəyə qədər İsgəndəriyyə
kitabxanasında saxlanılan bir çox əsərlər və tarixi sənədlər,
şəhər səlibçilər tərəfindən dağıdılandan sonra (X əsrdə)
Bizans imperiyasının paytaxtı Konstantinopola aparılmışdı.
Bundan əlavə, Hülaku xan 1258-ci ildə Bağdad Xilafətini
darmadağın edəndən sonra elmi fəaliyyətini genişləndirmək
üçün Tusinin qarşısında əlverişli qapılar açılır. İş ondadır
ki, Abbasi sülaləsinin hökmranlığı dövründə Bağdadda
qiymətli əsərlərlə zəngin olan möhtəşəm bir kitabxana
yaradılmışdır. Həmin əsərlər Xilafətin paytaxtına əsasən
Dostları ilə paylaş: |