Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

dotycząca   sposobu   istnienia   ciał   nie   pociąga   za   sobą   wniosku

solipsystyczneg w stosunku do istnienia innych podmiotów.

...  o   istnieniu   innych  duchów  nie   możemy   nic   wiedzieć   inaczej,  niż  tylko

dzięki ich działaniom lub ideom, jakie w nas wzbudzają. Postrzegam różne

ruchy,   zmiany   i   kombinacje   idei,   które   powiadamiają   mnie   o   istnieniu

pewnych odrębnych istot zdolnych do działania, które są podobne do mnie,

towarzyszą   moim   ideom  i   biorą   udział   w   ich   wytwarzaniu.   Dlatego   moja

wiedza o innych duchach nie jest bezpośrednia, jak wiedza o moich ideach,

lecz zależy od pośrednictwa idei, które odnoszę, jako skutki lub towarzyszące

znaki, do różnych ode mnie istot zdolnych do działania, czyli duchów.

11

 

  W   ramach   transcendentalnego   idealizmu   Kanta   nie   pojawiała   się

problematyka   wiedzy   na   temat   innych   podmiotów,   prawdopodobnie

dlatego,   że   dla     Kanta   podmiot   transcendentalny   miał     charakter

subiektywno-obiektywny,   to   znaczy   był   zbiorem   koniecznych   warunków

epistemicznych,   którym   muszą   podporządkować   się   wszystkie   podmioty

empiryczne,   aby   mogły   dysponować   poznaniem   przedmiotowym.   Bardzo

wiele analiz problemowi wiedzy na temat innych podmiotów poświęcił E.

Husserl. Według niego relacja pomiędzy umysłem a światem polega na tym,

ż

e umysł ‘konstytuuje’ różne dziedziny świata, a ta ‘konstytucja’ odnosi się

również do ciał, poprzez które dane nam jest istnienie innych ‘ja’. Husserl

starał się jednak wykazać, że jego konstytutywno-transcendentalny idealizm

nie implikuje solipsyzmu metafizycznego.

12

Jednak   i   realizm   nie   wyklucza   możliwości   stanowiska

solipsystycznego.   Jeżeli   realizm   zinterpretujemy   nawet   tak   mocno,   że

będzie on oznaczał tezę, iż świat jest wyłącznie odzwierciedlany przez nas

nasz umysł, to i tak przekonania na temat istnienia innych podmiotów nie

otrzymują   automatycznie   waloru   pewności.   Weźmy   pod   uwagę

s o l i p s y z m   a k t u a l n e j   t e r a ź n i e j s z o ś c i , który możliwy jest nawet

przy   założeniu   realizmu:   aby   wyjść   poza   to,   co   aktualnie   przeżywam,

potrzebne   są   reguły   wnioskowania,   jednak   uzasadnienie   tych   reguł   może

być   wyłącznie   uzasadnieniem   empirycznym,   gdyż   ograniczając   się   do

chwilowych   danych   mogę   dokonywać   uogólnień   wyłącznie

prawdopodobnych,   a   stąd   przekonanie,   że   poza   moją   aktualną

teraźniejszością istnieją inne podmioty, musi zostać uznane za przekonanie

wyłącznie   prawdopodobne.   Na   gruncie   realistycznym   możliwy   jest   też

s o l i p s y z m   k o n c e p t u a l n y   głoszący,   że   nie   można   pojąć   innych

umysłów inaczej niż w oparciu o model, jaki stanowi własny umysł (z tego

jednak nie wynika, że istnienie innych umysłów niż mój własny jest w ogóle

niepojmowalne).   Stąd   należy   wnioskować,   że   zagadnienie   uzasadniania

przekonań na temat istnienia i zawartości treściowej innych  umysłów jest

11

 G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania ludzkiego, tłum. J. Leszczyński/J. Sosnowska,

Warszawa: PWN 1956, s. 141-142.

12

  Por.   S.   Judycki,  Intersubiektywność   i   czas.   Przyczynek   do   dyskusji   nad   późną   fazą

poglądów Edmunda Husserla, Lublin: TN KUL 1990.

21

---

wersja robocza: maj 2007

problemem do rozstrzygnięcia zarówno dla stanowisk realistycznych jak i

idealistycznych. 

Zależność (obrazu) świata od umysłu, która jest przedmiotem sporu

między realistami i idealistami, była zawsze rozumiana jako zależność od

umysłu skończonego. W stanowiskach teistycznych świat jest uznawany za

zależny   od   umysłu   nieskończonego,   którym   jest  u m y s ł   B o g a .   Jest   to

szczególnie widoczne, gdy twierdzi się, że świat nie tylko powstał z nicości

w wyniku aktu stwórczego (creatio ex nihilo), lecz także że jest on ciągle

przez   Boga   podtrzymywany   w   istnieniu   (creatio   continua).   W   obu

wypadkach   mamy   do   czynienia   z   zależnością   świata   od   nieskończonego

umysłu   Boga,   od  idei   w  nim   się  znajdujących,   od   Jego   decyzji,   od   Jego

działań.   W   nowożytnym   problemie   realizmu   i   idealizmu   zawsze   jednak

chodziło tylko o zależność (obrazu) świata od umysłu skończonego, a stąd

też   wchodziły  w  grę   dwie   możliwości   interpretacyjne:   albo   miała  to   być

zależność   od   umysłu   ludzkiego   albo   od   jakiegokolwiek   umysłu

skończonego,   a   więc   niekoniecznie   ludzkiego.   Ta   pierwsza   możliwość

ilustrowana jest przez tę warstwę idealizmu antropologicznego  Berkeleya,

która   dotyczy   ludzkiego   sposobu   poznawania   świata:   istnienie   świata

przedmiotów fizycznych jest zależne od aktów percepcji, których dokonują

podmioty ludzkie. Druga możliwość dotyczy pewnych interpretacji tekstów

Kanta,   na   podstawie   których   sformułowano   koncepcję,   że   aprioryczne   i

subiektywne warunki poznania -   przestrzeń, czas i kategorie - muszą być

realizowane nie tylko przez umysł ludzki, lecz także przez każdy skończony

umysł, aby mógł poznawać jakiekolwiek przedmioty.

   Należy w tym kontekście podkreślić, że nowożytny spór   realizm

-idealizm   jest   niezależny   od   metafizycznej   (ontologicznej)   opozycji

a b s o l u t n y   -   k o n t y n g e n t n y . Gdy pominiemy metafizyczne aspekty

opozycji   realizm   -   idealizm,   to   dla   idealizmu   epistemologicznego,   który

uznaje pewną istotną rolę takiej a nie innej struktury umysłu ludzkiego w

kształtowaniu obrazu świata, umysł ten jest czymś niekoniecznym, a więc

czymś,   dla   czego   można   poszukiwać   wyjaśnienia.   Idealizm

epistemologiczny ani nie zastępuje, ani nie wyklucza teizmu. Widać to nie

tylko na przykładzie idealizmu Kanta, który nigdzie nawet nie sugerował, że

ś

wiadomość   transcendentalna   jest   absolutna   w   tym   znaczeniu,   że   ma

podstawę   bytową   wyłącznie   w  sobie,   ale   jeszcze  wyraźniej   kontyngencja

ontyczna   świadomości   jest   widoczna   w   poglądach   Husserla,   który

wprawdzie uzasadniał tezę, że świadomość konstytuująca świat jest czymś

absolutnym, co oznaczało według niego, że nie potrzebuje żadnej światowej

rzeczy do swojego istnienia, lecz jednocześnie uznawał, iż zarówno proces

konstytucji   świata   w   świadomości,   jak   i   sama   świadomość   są   tylko

‘transcedentalnymi   faktami’   i   że   od   tych     faktów   powinna   zaczynać   się

metafizyka z jej pytaniem o pochodność tego, co jest tylko  faktyczne. W

oczywisty sposób realizm epistemologiczny ani nie pociąga za sobą teizmu,

gdyż   może   być   równie   dobrze   głoszony   wraz   z   ogólnym   stanowiskiem

materialistycznym, ani też go nie wyklucza.

22

---