Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

narzędzi i posługiwania się nimi, umożliwia stosowanie różnych technologii

oraz uprawianie nauk odnoszących sukcesy w wyjaśnianiu i przewidywaniu

zjawisk   -   to   tym   samym   możemy   wiedzieć,   że   przynajmniej   w   pewnej

mierze nasza faktyczna struktura kognitywna  odzwierciedla ‘świat sam w

sobie’.   Kant   jednak,   przyjmując   bez   argumentu   tezę   realizmu

metafizycznego,   czyli   uznając   że   istnieją   rzeczy   poza   umysłem,   które   są

ź

ródłem danych  (‘wrażeń’ -  Empfindung  w jego  języku),  uzasadniał swój

idealizm   epistemologiczny   nie   przez   wzięcie   pod   uwagę   zwykłych   pojęć

empirycznych,   a   więc  pojęć  odnoszących   się  go   gwiazd,   gór,   drzew  itd.,

lecz   za   pomocą   argumentów   mających   ukazać   aprioryczność   i

subiektywność tzw. form naoczności, czyli przestrzeni i czasu, co nadawało

jego   idealizmowi   epistemologicznemu   i   agnostycyzmowi   szczególnie

mocny wydźwięk i czyniło tę tezę bardziej interesującą niż byłoby nią tylko

powiedzenie, że nie możemy wyjść poza nasze pojęcia wtedy,  gdy za ich

pomocą porządkujemy różne dane. Gdyby więc Kant miał rację, że czas i

przestrzeń   są   tylko   subiektywnymi   i   apriorycznymi   formami   ludzkiej

naoczności, to trzeba byłoby uznać, że ‘świat sam w sobie’ jest nie-czasowy

i nie-przestrzenny. Zagadnieniem  realizmu i idealizmu epistemologicznego

zajmę się w paragrafie poświęconym idealizmowi transcendentalnemu, teraz

natomiast   trzeba   wziąć   pod   uwagę   kwestię   immanentyzmu   i   możliwości

jego argumentacyjnego przezwyciężenia..    

Zagadnienie   realizmu   i   idealizmu   próbowano   rozwiązywać   w   ten

sposób,   że   uwypuklano   doświadczenia,   w   obrębie   których   miałoby   się

ujawniać   realne,   to   znaczy   transcendentne   w     stosunku   do   świadomości,

istnienie  świata  czasowo-przestrzennego.   Tego   rodzaju  przeżycia   miałyby

być   ‘a r g u m e n t a c y j n y m   m o s t e m ’   łączącym   immanencję

ś

wiadomości   nie   tylko   z   tym   ‘wzorcowym’   transcendensem,   jakim   jest

ś

wiat   materialny,   lecz   też   z   innymi   rodzajami   transcendencji.   Wielu

filozofów, a w tym P. F. Main de Biran, A. Schopenhauer, W. Dilthey, M.

Scheler, skłaniało się do tzw. a r g u m e n t u   w o l u n t a r y s t y c z n e g o  na

rzecz realizmu. Zwolennicy tego argumentu starali się sięgnąć do założeń

stanowisk   idealistycznych,   a   za   takie   założenie   uznali   potraktowanie

człowieka wyłącznie jako podmiotu poznającego. Jest to, jak sądzili, błędny

intelektualizm,   gdyż   człowiek   potraktowany   jako   wyłącznie   podmiot

poznający   jest   rezultatem   abstrakcji   i   nie   istnieje   w   rzeczywistości.   W

trakcie  analizy problemu  istnienia świata zewnętrznego   należy wziąć pod

uwagę ‘całego’ człowieka, to znaczy człowieka jako istotę obdarzoną wolą,

uczuciami i popędami. Jeśli wyjdzie się od tak rozumianego podmiotu, to

można   natrafić   na   ten   element,   na   którym   nadbudowany   jest   podział   na

ś

wiat   wewnętrzny   i   świat   zewnętrzny.   Tym   elementem   jest   świadomość

zmierzonego ruchu i świadomość oporu, na jaki ten ruch natrafia. W takich

sytuacjach doświadczamy, że nasza wola jest determinowana przez coś od

niej   niezależnego,   a   tym,   co   ją   w   ten   sposób   determinuje,   jest   świat

zewnętrzny.

25

---

wersja robocza: maj 2007

Słabość   takiej   linii   rozumowania   polega   głównie   na   tym,   że

doświadczenie oporu, oporu zarówno ze strony przedmiotów, jak i oporu ze

strony   ludzi,   jest   tylko   pewnym   zdarzeniem   w   świadomości   i   jako   takie

zdarzenie   nie   może   stanowić   ‘mostu’   pomiędzy   świadomością   i   jej

immanencją   a   światem   zewnętrznym.   Konkluzję   argumentu

woluntarystycznego   można   wprawdzie   pojąć   tak,   że   to,   co   stawia   opór,

będziemy odtąd nazywali światem zewnętrznym. Należy jednak sądzić, że

tego   rodzaju   lingwistyczne   rozwiązanie   kwestii   ‘realizm   -   idealizm’   jest

całkowicie niewystarczające, gdyż nie ten lub inny sposób używania języka

jest tu przedmiotem sporu, lecz problem, czy doświadczenia oporu świadczą

o istnieniu czegoś niezależnego od nich. Nie wydaje się też trafna diagnoza,

ż

e   idealizm   błędnie   interpretuje   podmiot,   to   znaczy,   że   interpretuje   go

wyłącznie   jako   podmiot   poznający.   Wręcz   przeciwnie,   tego   rodzaju

interpretację trzeba uznać za jedynie poprawną, gdy staramy się rozważyć,

nie   popełniając   błędnego   koła,   zagadnienie   relacji   świadomość   -   świat.

Gdybyśmy postąpili inaczej, gdybyśmy od razu ujęli człowieka jako istotę

‘zanurzoną’   w   świecie   i   w   nim   działającą,   to   cały   spór   byłby   z   góry

rozstrzygnięty.   Oczywiście,   przez   większość   swojego   życia   nie

funkcjonujemy jako ‘czyste’ podmioty poznające, lecz w sporze realizmu z

idealizmem chodzi o poziom teoretyczny analizy filozoficznej, a nie o to,

jak żyjemy na co dzień.

Jeden z najbardziej rozbudowanych argumentów na rzecz realizmu

przedstawił   N.   Hartmann   (1882-1950).   Spór   pomiędzy   realizmem   a

idealizmem dotyczy według niego problemu istnienia bytu autonomicznego

wobec   podmiotu.

13

  Byt   realny   nie   jest   jednak   jedynym   bytem

autonomicznym   wobec   podmiotu,   gdyż   według   Hartmanna,   który  stał   na

stanowisku   platonizmu,   autonomię   bytową   posiada   również   byt   idealny.

Stąd  zaś zagadnienie  realizmu i  idealizmu  należy interpretować  nie  tylko

jako   problem   odnoszący   się   do   bytu   realnego,   lecz   także   jako   dotyczący

bytu   idealnego,   chociaż   od   czasów   nowożytnych   zaczęto   używać   pojęć

realizmu   i   idealizmu   głównie   w   odniesieniu   do   kwestii   autonomii   bytu

realnego. Przy Hartmannowskich ustaleniach terminologicznych należałoby

więc   mówić   zarówno   o   realizmie   lub   idealizmie   w   odniesieniu   do   bytu

realnego,  jak  i o  realizmie i idealizmie w odniesieniu  do bytu  idealnego.

Przez byt realny Hartmann rozumiał byt czasowy, przestrzenny, składający

się   z   indywidualnych   przedmiotów,   które   pozostają   we   wzajemnych

związkach   przyczynowych,   natomiast   byt   idealny   -   którego   głównymi

przykładami   są   przedmioty   matematyczne   i   idealnie   istniejące   wartości

moralne - jest bytem ogólnym, niezmiennym, jego składniki nie podlegają

interakcjom przyczynowym, jak też nie wchodzą w relacje przyczynowe ze

składnikami bytu realnego.

W   związku   z   powyższym   kwestię   realizmu   i   idealizmu   należy

według Hartmanna rozumieć jako pytanie, czy indywidualne, przestrzenne i

13

  Por.  N.  Hartmann,  Zur   Grundlegung   der  Ontologie,  Berlin:   Walter  de  Gruyter   1935;

Grundz ge einer Metaphysik der Erkenntnis, Berlin: Walter de Gruyter 1949

4

.

26

---