Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

niezależnego od tej konstytucji, do świata pozazjawiskowego. Nie znaczy to

znowu,   że   realizm   epistemologiczny   może   jedynie   dotyczyć   świata

materialnego,   można   bowiem   twierdzić,   że   w   ramach   argumentacji

filozoficznej jesteśmy w stanie podać racje na rzecz stanowiska, iż oprócz

materii istnieją także różne od niej substancje duchowe. Tak więc realizm

epistemologiczny nie wyklucza uznania realności tego, co duchowe.

 

Dwie   powyżej   przedstawione   odmiany   idealizmu

epistemologicznego,   to   znaczy     idealizm   subiektywny   i   idealizm

transcendentalny,   nie   posiadają   swoich   odpowiedników   w   rodzajach

realizmu.   Nie   ma   sensu   mówienie   o   epistemologicznym   realizmie

subiektywnym,   gdyż   realizm   epistemologiczny   jest   z   założenia

stanowiskiem obiektywistycznym, nawet jeśli uwzględni się przedstawione

wyżej   ograniczanie,   że   realista   nie   musi   reprezentować   stanowiska   o

całkowitej   poznawalności   wszystkich   ‘regionów’   rzeczywistości.   Pojawia

się   jednak   termin   ‘realizm   transcendentalny’   w   sensie   opozycji   do

Kantowskiego

 

idealizmu

 

transcendentalnego.

 R e a l i z m

t r a n s c e n d e n t a l n y   jest   wtedy   rozumiany   jako   fragment   realizmu

epistemologicznego, dotyczący wiedzy na temat natury czasu, przestrzeni i

kategorii:   w   opozycji   do   idealizmu   transcendentalnego   Kanta   realistą

transcendentalnym jest ten, kto twierdzi, że przestrzeń, czas i kategorie nie

są   czymś   subiektywnym,   to   znaczy   należącym   wyłącznie   do   ludzkiego

sposobu   reagowania   na   bodźce,   lecz   że   przestrzeń,   czas   i   kategorie   są

formami istnienia rzeczywistości niezależnej od umysłu ludzkiego.   

  Również w obrębie Kantowskiej problematyki  i słownictwa z nią

związanego   funkcjonuje   termin   ‘r e a l i z m   e m p i r y c z n y ’.   Gdy

zaakceptujemy podział Kanta na to, co transcendentalne i to, co empiryczne

(zjawiskowe), to realizm empiryczny i idealizm transcendentalny mogą ze

sobą   współwystępować:   gdy   pozostajemy   na   poziomie   bezpośredniego

doświadczenia, ale również wtedy gdy uprawiamy nauki, to obracamy się w

sferze   tego,   co   empiryczne   i   sferę   zjawisk   uznajemy   za   istniejącą

niezależnie   od   świadomości,   jesteśmy   więc   realistami   empirycznymi,   co

jednak   nie   wyklucza,   że   w   wyniku   analiz   filozoficznych   możemy   zająć

stanowisko idealizmu transcendentalnego.

ODMIANY   REALIZMU   i   ANTYREALIZMU

.   Wzięty   osobno   termin

‘realizm’ (łac.  res  = rzecz) nie desygnuje żadnego określonego stanowiska

filozoficznego i tylko stwierdza ogólnie, że coś jest niezależne od myślenia,

od  świadomości,   że to  coś   istnieje  autonomicznie  w  rzeczach,  że  istnieje

‘samo w sobie’.

R e a l i z m   n a t u r a l n y ,   nazywany   też   realizmem   naiwnym   lub

zdroworozsądkowym, nie jest jeszcze żadnym stanowiskiem filozoficznym,

lecz   składnikiem   przedfilozoficznej   postawy   wobec   świata   i   polega   na

przeświadczeniu,   że   świat   istnieje   niezależnie   od   przebiegów   naszej   (i

czyjejkolwiek)   świadomości   oraz   że   jest   taki,   jaki   się   nam   pojawia.   Ani

fakt, że już na poziomie przedfilozoficznym zauważane jest istnienie iluzji i

halucynacji,   ani   też  wpływ,   jaki  na  potoczne   przekonania  wywiera   obraz

13

---

wersja robocza: maj 2007

ś

wiata   pochodzący   z   nauk   przyrodniczych,   nie   są   w   stanie   zmienić

podstawowej tezy realizmu naturalnego.  A więc na przykład,  żyjąc na co

dzień  w  świecie  uznajemy  nie tylko,   że  istnieje on   niezależnie  od  naszej

ś

wiadomości, lecz także, że barwy i inne tak zwane ‘jakości drugorzędne’, o

których była mowa w rozdziale poświęconym percepcji, istnieją tak, jak są

spostrzegane (istnieją niezależnie od spostrzeżeń do nich skierowanych) - i

wszystkie te przekonania żywimy nadal, mimo że wiemy, iż obraz świata,

jaki sugeruje przyrodoznawstwo jest całkiem odmienny.

Składnikami   realizmu   naturalnego   jest   także   wiele   innych

przekonań,   jak   mówimy,   przekonań   zdroworozsądkowych:   jesteśmy   na

przykład przekonani, że poza nami istnieją także inni ludzie, jako świadome

i  samodzielne ośrodki aktywności, że przestrzeń jest czymś obiektywnym,

ż

e   istnieją   przedmioty   trwające   w   czasie,   które   wchodzą   we   wzajemne

związki   przyczynowe   itp.   Bardzo   trudno   jest   jednak   sformułować

systematyczny   katalog   przekonań   tworzących   łącznie   treść   realizmu

naturalnego,   jak   również   zawartość   tego,   co   jest   uznawane   za   realnie

istniejące,   zmienia   się   zależnie   od   kultury,   jest   zależna   od   czasu

historycznego, wpływ wywiera tu także naukowy obraz świata. To ostatnie

dzieje się w ten paradoksalny sposób, że, z jednej strony, uznajemy istnienie

atomów i elektronów itd., o których dowiadujemy się w szkole, z drugiej

zaś,   działając   w   świecie   nie   powiedzielibyśmy,   że   przedmioty   nas

otaczające   nie   są   niczym   więcej   niż   zbiorami   wirujących   cząstek

elementarnych.     Realizm   naturalny,   co   jeszcze   raz   trzeba   podkreślić,   nie

wypływa   z   jakiegokolwiek   argumentu,   lecz   jest   spontaniczną,

przedfilozoficzną  postawą wobec świata. Realizm ten nie musi być jednak

prawdziwym stanowiskiem z tego powodu, że jest czymś spontanicznym i

naturalnym,   część   składających   się   nań   sądów   zostaje   bowiem

zakwestionowana już przez to, czego o świecie dowiadujemy się z nauk.

Po   stronie   filozoficznej   odpowiednikiem   realizmu   naturalnego   jest

r e a l i z m   f i l o z o f i c z n o - d o g m a t y c z n y ,   który   bez   żadnych

argumentów akceptuje zawartość treściową realizmu naturalnego. Dzieje się

tak w tych wypadkach, gdy filozofowie uznają, że żadna argumentacja na

rzecz   realizmu   nigdy   nie   będzie   do   końca   przekonywająca,   jak   również

wtedy,   gdy   wyobrażają   sobie,   iż   może   się   okazać,   że   wszelkie   próby

dowodzenia   realizmu   muszą   skończyć   się   jakąś   z   form   idealizmu   lub

agnostycyzmu.   Dodatkową   trudnością  argumentacji   filozoficznej   na  rzecz

realizmu   naturalnego   jest   i   to,   o   czym   wspominałem   wyżej,   że   bardzo

trudno   jest   podać   katalog   przekonań,   które   łącznie   tworzą   jego   zwartość

treściową.

R e a l i z m   k r y t y c z n y   jest   zbiorczą  nazwą   dla  tych   stanowisk,

które   wprawdzie   uwzględniają   problemy   sformułowane   przez   Kantowską

krytykę   rozumu,   lecz   odżegnują   się   od   wyciągania   z   niej   aż   tak

restryktywnych   i   idealistycznych   konsekwencji,   albo   konsekwencje   te

akceptują   tylko   w   ograniczonym   zakresie.   W   praktyce   filozoficznego

myślenia   oznacza   to,   że   o   realizmie   krytycznym   mówi   się   w   tych

14

---