Realizm I idealizm
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
wersja robocza: maj 2007 wypadkach, gdzie w wyniku wzięcia pod uwagę zjawiskowości tego, co dane, oraz w efekcie różnego rodzaju analiz epistemologicznych dąży się do znalezienia jakiejś formy dostępu do tego, co istnieje ‘samo w sobie’, do bytu, a więc gdy celem filozofowania jest jakiś rodzaj syntezy epistemologii i ontologii (metafizyki). Realiści krytyczni uznają więc na przykład, że w wypadku spostrzegania i naocznego przedstawiania nie może być wprawdzie mowy o kontaktowaniu się z niezależną od świadomości rzeczywistością, z drugiej jednak strony twierdzą, że nienaoczne myślenie, np. myślenie naukowe, jest w stanie przyporządkować danym zmysłowym pewne cechy i relacje, które należą do rzeczywistości ‘samej w sobie’. Hasłem realizmu krytycznego mogłoby być więc sformułowanie pochodzące od J. F. Herbarta: „Ile pozoru, tyle też wskazań na byt” (Wieviel Schein, soviel Hindeutungen aufs Sein). 9 Mogą zatem istnieć różne postacie realizmu krytycznego, różnicujące się według tego, co będzie uznawane za istniejące zależnie od umysłu, a co za istniejące niezależnie. Pewną odmianą realizmu krytycznym będzie na przykład stanowisko uznające istnienie niezależnych od umysłu ludzkiego jakości pierwszorzędnych (kształt przestrzenny, ruch itd.), podczas gdy jako istniejące zależnie od umysłu zostaną potraktowane jakości drugorzędne (barwy, dźwięki, zapachy itd.). Często współcześnie dyskutowana opozycja pomiędzy realizmem bezpośrednim a realizmem pośrednim (reprezentacjonizmem) mieści się w ramach realizmu krytycznego i jest ograniczona do problematyki przedmiotu percepcji zmysłowej. Obu rodzajom realizmu w tej dziedzinie przeciwstawiane jest stanowisko fenomenalizmu. R e a l i z m b e z p o ś r e d n i stwierdza, że w spostrzeganiu zmysłowym istnienie i uposażenie przedmiotów fizycznych jest dane bez żadnych pośredników, natomiast r e a l i z m p o ś r e d n i (reprezentacjonizm) uznaje, że rolę pośredniczącą spełniają tu - różnie interpretowane - tzw. dane zmysłowe. Mimo że dyskusja na ten temat dotyczy przedmiotu spostrzegania zmysłowego, to jednak jej wyniki, bądź o ogólnym charakterze realistycznym bądź fenomenalistycznym, są często uogólniane do postaci całościowego stanowiska realistycznego lub idealistycznego (w sensie epistemologicznego idealizmu subiektywnego) R e a l i z m t r a n s c e n d e n t a l n y jest, jak to było wspomniane wyżej, stanowiskiem opozycyjnym w stosunku do epistemologicznego idealizmu transcendentalnego i jako realizm wypływający z argumentacji filozoficznej musi być uznany za rodzaj realizmu krytycznego. Jeżeli jako modelowy przykład idealizmu transcendentalnego potraktujemy idealizm Kanta, to realizm transcendentalny będzie przeciwstawiał się Kantowskim argumentom na rzecz istnienia apriorycznych i subiektywnych warunków możliwości poznania, które niejako ‘tamują’ dostęp epistemiczny do ‘rzeczy 9 Por. M. Gr newald, Realismus, [w:] J. Ritter (red.), Historisches W rterbuch der Philosophie, Basel: Schwabe & Co Verlag 1992, t.8, kol. 156-162. 15
wersja robocza: maj 2007 samych w sobie’. Realizm tego rodzaju będzie uznawał, że podstawowe składniki, jak się to dzisiaj niekiedy mówi, ludzkiego ‘schematu konceptualnego’ należą nie tylko do uposażenia podmiotu, lecz że również konstytuują naturę świata ‘samego w sobie’. Epistemologiczny realizm transcendentalny będzie zatem uznawał, że tzw. formy zmysłowości, o których mówił Kant, a więc przestrzeń i czas, nie są tylko podmiotowymi sposobami ujmowania pobudzeń zmysłowych, lecz że ‘świat sam w sobie’ jest tworem przestrzennym i czasowym i, podobnie, realista transcendentalny będzie twierdził, że takie kategorie jak substancjalność czy przyczynowość, potraktowane przez Kanta jako subiektywne i aprioryczne warunki możliwości wszelkiego poznania, są nie tylko warunkami poznania, lecz także należą do uposażenia świata: przedmioty w świecie są trwającymi w czasie substancjami, które podlegają wzajemnym oddziaływaniom przyczynowym. Trzeba podkreślić, że realizm transcendentalny nie ma znaczenia wyłącznie polemicznego wobec stanowiska Kanta (czy stanowiska typu Kanta), wydaje się bowiem, że każda dostatecznie rozległa dyskusja dotycząca realizmu i idealizmu musi wziąć pod uwagę pytania o realność przestrzeni i czasu i o realność podstawowych kategorii, za pomocą których myślimy o świecie. Poza powyższymi, zasadniczymi odmianami realizmu, określenie ‘realizm’ bywa używane w bardziej partykularnych znaczeniach, przy czym stanowiska przeciwne do tych dziedzinowych realizmów albo są określane osobnymi nazwami, albo jako przeciwieństwem dla nich jest każdorazowo odpowiednia postać antyrealizmu. Problematyka współczesnego antyrealizmu zostanie szerzej omówiona w czwartym paragrafie tego rozdziału. R e a l i z m n a u k o w y jest stanowiskiem, według którego tzw. przedmioty teoretyczne, których istnienie uznają nauki przyrodnicze, np. elektrony, geny itp., a więc przedmioty nie dające się bezpośrednio obserwować, istnieją realnie, to znaczy istnieją niezależnie od aktywności naszego umysłu. Zasadniczo rzecz biorąc, przeciwieństwem realizmu naukowego nie jest któraś z poprzednio wymienionych form idealizmu, lecz stanowisko
nazywane
antyrealizmem
naukowym
lub
i n s t r u m e n t a l i z m e m , to znaczy pogląd, że bezpośrednio nie dające się obserwować byty teoretyczne są tylko użytecznymi fikcjami (logicznymi konstrukcjami) wprowadzanymi po to, aby wyjaśniać i przewidywać to, co da się bezpośrednio obserwować. W wersji fenomenalistycznej pogląd instrumentalistyczny będzie twierdził, że zdania opisujące przedmioty teoretyczne dadzą się zredukować do zdań opisujących to, co da się obserwować bezpośrednio, a więc do zdań nie zawierających odniesień do przedmiotów teoretycznych. R e a l i z m p o j ę c i o w y jest stanowiskiem, według którego treści zawarte w pojęciach ogólnych (uniwersalia) posiadają realność, to znaczy treści te nie istnieją wyłącznie w umyśle, lecz istnieją także obiektywnie. W wypadku skrajnego realizmu pojęciowego (ante res) (Platon i platonicy) to, 16
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|