Realizm I idealizm

wersja robocza: maj 2007

samej  r e l a c j i   r e p r e z e n t o w a n i a : jeżeli umysł nasz ma do czynienia

wyłącznie z ideami, to powstaje pytanie, w jakiej mierze reprezentują one

ś

wiat i czy w ogóle możemy wiedzieć, że reprezentują one jakiś świat różny

od nich samych. Jako rozwiązanie nasuwał się albo agnostycyzm uznający,

iż nie możemy mieć żadnej wiedzy, jaki świat jest naprawdę, albo pogląd

idealistyczny   stwierdzający,   że  nasz   obraz   świata  jest   istotnie  zależny  od

rodzaju umysłu, którym dysponujemy. 

GŁÓWNE   PODZIAŁY

.   W   potocznym   użyciu   tego   słowa   ‘realistą’

nazywa   się   osobę,   która   bliska   jest   sprawom   życia   codziennego,   która

interesuje się tym,  co konkretne, aktualne, tym,  co domaga się szybkiego

działania itp., natomiast potoczne treści terminu ‘idealizm’ to: ‘oddalenie od

ż

ycia’, ‘hołdowanie ideałom’ - uznawanym często za nierealizowalne - czy

wręcz   ‘bujanie   w   obłokach’.   W   technicznym   słownictwie   filozoficznym

terminy   te   otrzymują   odmienne   znaczenia   w   ten   sposób,   że   można   być

realistą   w  filozofii   i  idealistą  w  życiu,   jak  również   idealistą  w  filozofii   i

realistą w sprawach codziennych.

Podstawowym   kryterium,   dzielącym   poglądy   w   sporze   realizm-

idealizm,   są  a s p e k t y   ‘ m e t a f i z y c z n y ’ ( w z g l . o n t o l o g i c z n y )   i

‘ e p i s t e m o l o g i c z n y ’ .   W   ten   sposób   otrzymujemy   cztery   zasadnicze

odmiany  stanowisk: idealizm metafizyczny  i idealizm epistemologiczny z

jednej   strony,   z   drugiej   zaś   realizm   metafizyczny   i   realizm

epistemologiczny.   Gdy   bez   podania   dalszych   kwalifikacji   mówi   się

współcześnie   o   idealizmie   lub   realizmie,   to   ma   się   zazwyczaj   na   myśli

aspekty epistemologiczne tego sporu, lecz, jak wiadomo, wzięcie w filozofii

pod  uwagę  jednych   aspektów,  wymaga  jednocześnie  uwzględnienia także

innych,   a   stąd  w  praktyce   to,  co   metafizyczne   i  to,   co   epistemologiczne,

łączą się ze sobą.

I d e a l i z m   m e t a f i z y c z n y   jest   stanowiskiem,   według   którego

ostateczna   rzeczywistość,   rzeczywistość   znajdująca   się   niejako   u   podłoża

wszystkich zjawisk, posiada charakter duchowy. Idealizm metafizyczny jest

więc   równoznaczny   ze   spirytualizmem.   Przy   tak   szerokim   określeniu

idealizmu, również i ‘duch’ jest szeroko rozumiany: to, co duchowe będzie

obejmowało   nie   tylko   osobowego   ducha   indywidualnego,   jakim   są   na

przykład   dusze   ludzkie,   lecz   także,   ponadindywidualnego   ducha

nieosobowego,   którym   może   być   na   przykład   ‘atmosfera’   duchowa

określonych czasów. Jako coś należącego do sfery ducha interpretuje się też

samodzielnie, to znaczy po platońsku istniejące idee, ale też nieredukowalną

do   materii   świadomość.   Przez   ‘świadomość’   idealiści   metafizyczni

rozumieć   mogą   albo   jakiś   rodzaj   świadomości   ponadindywidualnej,   to

znaczy   te   treści,   które   są   wspólnie   posiadane   przez   różne   świadome

jednostki,   żyjące   w   tych   samym   czasach,   albo   świadomość

zindywidualizowaną, czyli należącą do konkretnej osoby (jak się niekiedy w

tym   kontekście   mówi:   świadomość  należącą   do  określonego   indywiduum

psychofizycznego).

9

---

wersja robocza: maj 2007

 

Gdy   idealizm   metafizyczny   przybiera   postać   monizmu

spirytualistycznego,  wtedy  świat   dany  w doświadczeniu   zmysłowym,  jest

interpretowany jako ‘przejaw’ lub ‘rozwinięcie’ ponadindywidualnego bytu

duchowego lub jako treść uniwersalnej i ponadindywidualnej świadomości,

która uszczegóławia  się w  konkretnych  podmiotach.  Również  i podmioty

jednostkowe   bywają   przez   spirytualistycznych   monistów   metafizycznych

uznawane   za   treści   ponadindywidualnej   świadomości.   Pluralizm

spirytualistyczny,   którego   przykładem   jest   metafizyka   chrześcijańska,

uznaje,   że   byt   duchowy   tworzą   skończone   indywidua   duchowe   o

charakterze osobowym (dusze) oraz nieskończony byt duchowy i osobowy

Boga.   Idealizmem   metafizycznym   będą   też   koncepcje   neoplatońskie,

widzące u ‘podstaw’ świata duchowo pojętą ‘prajednię’, indywidualistyczny

spirytualizm G. Berekelya, pluralistyczna monadologia G.W. Leibniza czy

tzw.   idealizm   obiektywny   sensie   F.W.J.   Schellinga   czy   G.W.F.   Hegla.

Przeciwieństwem idealizmu metafizycznego jest materializm metafizyczny,

w postaci bądź monistycznej bądź pluralistycznej.

I d e a l i z m   e p i s t e m o l o g i c z n y   jest   stanowiskiem,   zgodnie   z

którym   byt   niezależny   od   świadomości   nie   jest   poznawalny.   Świat

zewnętrzny,  to znaczy świat, który w postawie naturalnej wydaje się nam

różny   od   treści   naszej   świadomości,   jest   wyłącznie   treścią   świadomości

dokonującej   spostrzeżeń   i   aktów   myślenia.   Inaczej   mówiąc,   byt   rzeczy

zewnętrznych wobec świadomości jest zawsze bytem dla jakiegoś podmiotu

i   jest   uwarunkowany   przez   istnienie   świadomości   tego   podmiotu,   jest

uwarunkowany   przez   sposób   działania   świadomości   i   przez   jej

prawidłowości:   nie   może   istnieć   przedmiot   bez   podmiotu.   W   idealizmie

epistemologicznym łączą się ze sobą teza o uwarunkowaniu świata (wzgl.

obrazu   świata)   przez   świadomość   z   tezą   agnostyczną   (sceptyczną):   jeśli

bowiem wszystko, co poznajemy jest wyłącznie treścią naszej świadomości,

to   nie  możemy  wiedzieć,   jaki  charakter   ma   byt   (rzeczywistość)   różna  od

treści świadomości. Konsekwentny idealista epistemologiczny nie może być

ani materialistą metafizycznym ani spirytualistą (idealistą) metafizycznym.

Musi wprawdzie zakładać, że istnieją jakieś przyczyny treści świadomości,

lecz nie może wiedzieć, czy przyczyny te mają charakter czysto materialny

czy   duchowy.   Przynajmniej   programowo   I.   Kant   był   konsekwentny   w

swoim idealizmie, gdy twierdził, że natura ‘rzeczy samych w sobie’ jest dla

nas niedostępna, a stąd jego idealizm miał charakter agnostyczny, podczas

gdy   na   przykład   G.   Berkeley   z   idealizmem   epistemologicznym   łączył

idealizm   metafizyczny   (spirytualizm).   Wydawać   się   to   może

niekonsekwentne,   lecz   trzeba   pamiętać,   że   przejście   od   idealizmu

epistemologicznego do metafizycznego  może opierać się na dodatkowych

argumentach.     

W obrębie idealizmu epistemologicznego wprowadza się podział na

idealizm subiektywny i idealizm transcendentalny.  E p i s t e m o l o g i c z n y

i d e a l i z m   s u b i e k t y w n y   -   nazywany też idealizmem immanentnym,

psychologicznym   i   antropologicznym   lub   fenomenalizmem   -   jest

10

---