RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
74 Q LO BA LLAŞM A VƏ M Ə D Ə Nİ M Ü X T Ə L İFL İK ziddiyyətlərin əsas səbəbidir. V.Fedotova onu da qeyd edir ki, Bosfor universiteti XIX əsrin ortalarında ABŞ-ın xaricdə təsis etdiyi ilk elm müəssisəsidir və “Xristianlaşdırma” məqsədi ilə təşkil olunmuşdur. 200 ilə yaxın keçməsinə baxmayaraq ABŞ buna nail ola bilməmişdir. Bu gün Türkiyədə milli (ingilis dilli) yeganə müəssisə və modernləşmənin dayağı olmasına bax mayaraq universitet çox mürəkkəb dövr yaşayır. Səbəbi isə Türkiyədə köklərə qayıdış və bu təbii prosesdən öz məqsədləri üçün istifadə edən müxtəlif siyasi radikal islamçı qüvvələrin sabitliyi pozan fəaliyyətdir. Tələbələr yalnız Qərb təcrübəsini aşılayan və ölkədə baş verən proseslərə biganə müəllimləri dinləmək istəmirlər.1 Müasir dünya, belə demək mümkündürsə, Ox dövründən mənbəyini götürən dörd mənəvi-dini ənənə üzərində bərqərar olub. Bununla ənənələrin konkret zaman kəsiyindən mövcudluğu, yaxud onların əsrarəngsiz çox çalarlığım “dörd” rəqəminə müncər etmək fikrindən uzağıq. Ənənələr Kosmosda inkişafın mənbə və faktoru, Kainatın konstantalarından biri, birincisidir. Universal, unikalsız var ola bilməzdi. Qloballaşma prosesi və ənənə probleminə refleksiya çox geniş və nəcib məramlı mövzudur. Mən bu səpkidə fikirlərimi qısa qeyd etmək istərdim. Qloballaşma istənilən müstəvidə məkan və məsa fələrin sıxılmasını şərtləndirir, xalqları və mədəniyyətləri bir-birinin “ağuşuna itələyir”. Aydındır ki, bu onun “ağuşu” heç də həmişə və hamı üçün xoşagələn ola bilməz. Müxtəlif ənənə və mədəniyyətlərin qarşılıqlı kommunikasiyasını arzu olunan məcraya yönəltmək, mədəni “şok” və toqquşma proseslərindən sözün tam mənasında “salamat” çıxmaq mexanizmində ənənələrin ayıq-sayıqlığa səsləyən potensialı öz yerini tutur. 1 Бах: The crisis o f Westernization in Turkey // Innovation, v 8. №4, 1998; həmçinin: J.Özel. Üç məsələ: Teknik. Mədəniyyət. Yabançılaşma. İstambul. 1992. Fosil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 7 5 Cəmiyyətdə aydın və inandırıcı yaşayış ənənələrinə biganəlik, ögey münasibət bütün səviyyələrdə nizamın pozulmasına səbəb olur, nəticədə qeyri-təbii, normadan kənar vəziyyət yaranır. Bu vəziyyəti E.Dürkheym “anomiya” adlandırır. R.Merton isə yazır: “Qeyri-sabitlik əvvəl cəmiyyətdə, hər bir mədəniyyətə əzəli xas olan ruhla inkişafın, dəyişikliklərin reallaşdırılma cəhdləri, yolları arasındakı ziddiyyətlə əlaqədardır.1 “Qloballaşma və ənənə” mövzusunda mənim əsas fikirlərim belədir: 1. Qloballaşma prosesində mədəniyyətlər və xalqlararası dialoqda, struktur, dəyər və idrak aspektlərini aydın sezməklə beynəlxalq mədəniyyət kimi formalaşan fenomendə (informasiya, elmi, hüquq, iqtisadi və s.), mənəvi, əxlaqi, bədii səviyyələrə fərqli yanaşılmalıdır. Mədəniyyətin sabit (özək) və dəyişkən tərəfləri çevik və yaradıcı siyasət tələb edir. 2. Qlobal dəyişiklik və təsirlərə, mənəvi-mədəni reaksiyanın tipləri son illər dünya elminin diqqət mərkəzindədir. Bunlar “kulturşok” (konflikt), simbioz və sintez kimi səciyyələndirilir. Əlbəttə ki, yalnız arzu olunan deyil, dünya və cəmiyyətin nizamını təmin edə bilən reaksiya tipi sintezdir. Sintezin əsas prinsipləri isə yeni konservatizm və ənənəlikdir. Bu baxımdan mütəfəkkir şəxsiyyət Y.Qarayevin əsəri proqram sənəd rolunu oynayır.2 3. Qloballaşma Qərb sivilizasiyasının sərhədlərinin genişlənməsi ilə müşaiyət olunan qərb elmində XX əsrin ortalarında “siyasi mədəniyyət” anlayışını işləyən və ona üç cild həsr edən Qabriel Almond yazır ki, “siyasi mədəniyyət və siyasi ənənə eyni anlayışdır”.3 Alim bu üç 1 P.Мертон. Социальная теория и социальная структура // Социсс, 1992, №2. 2 Y.Qarayev. XXI əsr. Qlobal sivilizasiya və Şərq dəyərləri. // Dirçəliş-XX əsr, 2001, M., N“1-2, s.126. 3 Политические отношение на Востоке: Общие и особенное. 76 Q LOBALLAŞM A VƏ M Ə D Ə Nİ M Ü X T Ə L İFL İK cildlikdə “mədəni ekspansiya”, “hegemoniya” nəzəriy yəsinə dair mükəmməl konsepsiya təqdim edib. İndi hamımızın şahidi olduğumuz: birtərəfli informasiya axını (Qərbdən-Şərqə), qərbpərəst ziyalı və elitaların forma laşması, ideologiya, reklam və KİV-lər sahəsində “tən tənə və nümayiş” effektinin nəzəri mənbəyi Q.Almondun əsərləridir. Mədəni kommunikasiya, rəsmi beynəlxalq müna sibətlərdən fərqli olaraq daha sərbəst, qarşılıqlı təsir kanalları çoxtərəfli olduğu üçün “informasiya təhlü kəsizliyi” strategiyasının kompleks işlənilməlidir. 4. “Qloballaşma və ənənə” kontekstində əsas zid diyyət dəyişiklərə təbii meyllilik və stabilliyin qorunması arasındadır. Bu nisbətdə ifrata varmaq “bir addım irəli, iki addım geri” effektini verir. O həm də ən yeni elmin terminləri ilə deyilərsə, “strukturlaşdırılmış” keçmişlə, “qeyri-müəyyən” gələcək arasındakı problemdir. Orta həddin gözlənilməsi ortadoksal, radikal konservatizm, fundamentalizm, yaxud ifrat refonnatorluğa uymaqdan sığorta edir. Qlobal siviliyasiyaya aparan yol əsrlərin sınağından çıxmış nizam formalarından, deməli Şərq Azərbaycan ənənələrindən keçir. “Xalq yalnız ruhuna yaxın qanunlara etibar edir, onları rəhbər tutur”. Bu sözlər azərbaycanlılıq fəlsəfəsinin əsas prinsiplərindən biri kimi irəli sürülür.1 6. Ənənələrin işlək mexanizm kimi rolu inkişaf- varislik, inkişaf-dayanıqlıq, bəhrələrunək-inteqrasiya səviyyələrinin etnik-milli-dünyəvi müstəvidə vəhdətini təşkil etməkdədir. Bu səpki Qərb elmində “yumşaq, mülayimə texnologiya” konsepsiyası kimi də mövcuddur. 7. Ənənələrin rolu, ortaq mədəniyyət və ya gündəliyin mədəniyyəti (adi), adı ilə məlum olan fenomenlə, cəmiyyətdə mikronizamın makronizama apa rması kimi prosesdə əvəzsizdir. "Ad“ mədəniyyət hər bir 1 M.Kərimov, R.Mustafayev. Azərbaycançılıq folsəfəsinə dair./ Dirçəliş - XX əsr, 2001, M.„ 2001, №41, s. 106-119. Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 77 cəmiyyətin təməl daşıdır. Böyük seçimlər kiçik seçim lərdən başlayır".1 Ənənə anlayışının məzmununun çoxçalarlığı onun özünəməxsusluq, mədəni irs, mədəni nüvə, mentalitet və s. kimi anlayışlar arasında bölündüyünü qeyd etdik. Özünəməxsusluq, identiklik daha çox tətbiq olunan və insanların tarixi təcrübə və mədəni xüsusiyyətlərinin ümumiliyi və çoxçalarlığım ifadə etmək üçün istifadə olunan anlayışdır.2 Özünəməxsusluq hər bir cəmiyyətdə mədəni sərvət və nailiyyətlərin elə məcmuyudur ki, inkişafının yeni mərhələlərində onlara yenidən və yenidən müraciət olunması funksional həyati zərurətə çevrilir. İnkişafda fasilə və keçidlər, istər cəmiyyətə daxilən xas olan dəyişikliklər, istərsə də xarici təsirlər nəticəsində ortaya çıxan şərait üzündən baş verdikdə, mənəvi-mədəni birliyin həmin cəmiyyətə xas olan prinsipləri üzə çıxır. Yeniliklərin mənimsənilməsi, sabitliyi zamanın sına ğından çıxmış mədəni simvolların saxlanılması ənənələrə prinsipial xas olan cəhətlərdəndir. Sabitliklə yenilik arasında hər bir mədəniyyətdə dinamik nisbət-tarazlıq mövcuddur. Bunlar mədəni-milli sistemin müxtəlif tərəflərini təşkil edir, öz növbəsində də mədəniyyətin özünəməxsusluğunu ifadə edir. İdentiklik anlayışının mədəniyyətin müxtəliflik para metri kimi milli mədəniyyətlərə tətbiqi də elmdə mü- bahisələrsiz ötüşməmişdir. İngilis və fransız dillərindəki (“identity”) identiklik anlayışı əsasən sosial psixologiya elmindən əldə edilmişdir. Sosial psixologiyada şəxsiy yətin daxili özünüdərki, həmçinin etik, dini, sosial, cinsi, yaş və peşə təbəqələrinin fərqli cəhətlərini məna 1 Ф.Бродел. Структуры повседневности. Возможное и невозмож ное. М., 1986. 2 Проблемы культурного наследования. 1989. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|