RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
90 QLO BALLAŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK lərin tanınması, musiqi və s. qeyri-verbal mahiyyətli fenomenlərin fərqləndirilməsi sağ yarımkürənin funksi yası ilə müşahidə olunur. Məntiqi-verbal təfəkkür analitik, fəsiləli və mücərrəd olmaqla, müəyyən əlamətlər əsasında ümumi nəticələrə gəlməyə əsas verir. Məntiqi-verbal işarə sisteminə əsaslanan təfəkkür tərzi cəmiyyət və mədəniyyətlərarası münasibətlərdə də funksional mahiyyətini ifadə etdirərək, insanlar arasında birmənalı (səbəb-nəticə) münasibətlərin bərqərar olmasına, çoxçalarlı dünyanı özlərinin qurduqları “obyektiv-məntiqi-verbal sxem” səviyyəsində görürlər. Bunun əksinə olaraq (anlayış-məntiq tipli təfəkkür tərzinin) bütöv simvollarla, dünyanı vəhdətində, həm də ən başlıcası sintezdə və eyni vaxtda qavranılmasmı təmin edən sağ yarımkürələr fərqli anlam tərzini formalaşdırır. Başqa sözlə desək, təfəkkürün obrazlı simvolik tipi dünyadakı obyektləri “birdəfəyə”, bütövlükdə, onların qarşılıqlı münasibətlərinin çoxçalarlığmda qavraya 'bilir. Bu imkan yaradıcılıq prosesinin və intuisiyanm əsasını təşkil edir. Bu təfəkkür tipi mühakimələrdəki verbal ziddiyyətləri o qədər də kəskin, yolverilməz hesab etmir. Şübhəsiz ki, hər iki yarımkürə bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə deyildir. Hərəsi beynin bütövlükdə işində öz funksiyasını yerinə yetirir. Üstəlik də məntiq təfəkkür tipi digərinin və o da əksinə olan ünsürlərini daşıyır. Bu baxımdan müxtəlif xalqlarda və müxtəlif mədəniy yətlərdə bu və ya digər təfəkkür tipinin xüsusi çəkisi müxtəlifdir. Daha doğrusu hər bir etnik milli təfəkkürdə hər iki tip olsa da onların biri üstünlük təşkil edir.1 Mədəni müxtəliflik və mədəni inteqrasiya prob lemlərinin beynin funksional asimmetriyası ilə bağlılığına, etnik mədəniyyətlərin özünəməxsusluğuna dair maraqlı tədqiqatlardan biri də yapon alimi Makoto Kikuhidir. ' Bax: Вопросы философии., 1984, №4. Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində 91 Özünün “Yaradıcılıq və təfəkkür üsulları”, yapon tərzi (1981) adlı kitabında o yaponiyalılarla, qərb siviliza siyasının nümayəndələri arasında mövcud olan prinsipial fərqləri təhlil etməyə cəhd etmişdir. Müəllif göstərir ki, “həm məişətdə, həm də işgüzar ünsiyyət prosesində yaponlar əsasən “hə-yox” tipli birmənalı sözlərdən istifadə etməyə meylli deyillər. “Ağ” və “qara” arasında sərt sərhədlərin qoyulması onların mədəniyyəti üçün səciyyəvi cəhət deyildir. Onlar istər insanlararası münasibətlərdə, istərsə də təbiətin qavranılmasında bütün təzahür və çalarlara həssas, dözümlü yanaşırlar. M.Kikuhi daha sonra göstərir ki, ingilis dili üçün elmdə daha xarakterik olan təsviri- məntiqi ifadə səciyyəvidir. Yapon dili daha çox poeziya üçün yararlı olub, məzmunu analogiyalarla, hisslərə yönəlməklə çatdırır.' Buradan belə ümumiləşdirmə aparılır ki, yaponların təfəkkür tərzi, beynin sağ yarımkürələrinin yüksək, üstün fəallığı ilə şərtlənmişdir. Həm də yaponların öz yaradı cılıq potensialının səviyyəsinə görə, avropa və ameri kalıları, sənətin bir neçə sahəsində (poeziya, rəngarənglik və s.) bu potensial imkanlar real əksini tapmışdır. Eyni zamanda müəllif yaradıcılıq imkanlarının dəqiq elmlər sahəsində gözlənilən qədər reallaşdırıla bilməməsi fak tına da diqqət yetirir. Bunu da müəllif qərb cəmiyyəti ilə müqayisədə yaponların yekcins-homogen təbiətli olma sında, individualizm, fikir müxtəlifliyi və müstəqilliyinin kifayət qədər olmamasında görür. Yaponiya qərb tex noloji layihələrini alaraq, onları təkmilləşdirən və bu nunla da demək olar istehsalın bütün sahələrində nəhəng uğurlar qazanan az miqdar ölkələr sırasına daxildir. Mü əllif qeyd edir ki, yaponiya üçün qlobalizm - təhlükədən deyil. Özünün “texnonasionalizm” ruhuna - “Yapon ruhu, 1 Kikushi M. Creativity and Ways o f Thinking: Japanes Style” // Phys ics Today. 1981. p.42-51. 92 Q LO BALLAŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə LİFLİK Qərb texnologiyası” şüarına əməl edərək bu ölkə öz etnik-mədəni identikliyini saxlaya bilmişdir. M.Kukulıiyə görə, yaponiyanın nümunəsi göstərir ki, qloballaşma mədəni müxtəlifliklərin qarşılıqlı inteq rasiyasını və qarşılıqlı zənginləşməsini şərtləndirsə də, bu müxtəlifliyi kənarlaşdıra bilməz və kənarlaşdırmırdı. Yəni, müəyyən “sosial-mədəni paradiqma - ideya”nın əsasında mədəniyyətləri unifıkasiya edə bilmir. Bu aydındır: çünki etnik identikliyin qorunması cəhdi hər bir xalqın ictimai şüurunda çox dərin kök atmışdır. Həm də etnosların mentaliteti beynin funksional asimmetriyası ilə müəyyən olunur. Bir sözlə, bəşər nəslinin, ümumbəşəri dəyər və oriyentasiyaların vəhdət təşkil edirsə də, etnik mədəniyyətlərin identiklik və özünəməxsusluğunu (xüsusilə də böyük etnoslar və apa rıcı sivilizasiyalarda) qorumağın fundamental müqəddəm (genetik-bioloji) əsas və şərtləri mövcuddur. Genetik faktorlar konsepsiyası ilə tanış olarkən ilk baxışda belə təsəvvür yarana bilər ki, mədəni müxtəliflik və inteqrasiya prosesləri öz-özünə inkişaf edən bir hadisədir. Bu baxımdan mədəni identikliyə “genetik” yanaşma . da tamamlanmağa və geniş təhlilə möhtacdır desək yanıl marıq. Dünyada yaşayan böyük və kiçik xalqların mədəniy yətlərinə xas olan çoxçalarlı cəhətlərə diqqətin yönəl dilməsi mədəniyyətin inkişaf və dinamikasına tarixi səp kidə daha məzmunlu, elmi-obyektiv yanaşmanı şərtlən dirdi, mədəni qarşılıqlı təsir prosesində dəyişikliklərin təsnifat, forma, tip, mənbə və faktorları kimi problemlərə dair yeni fərqli konsepsiyaların ortaya çıxmasını şərtlən dirdi. Qloballaşma prosesində mədəniyyət sahəsində baş verən dəyişikliklərin forma və tipləri barədə fikir yürütmək üçün onlardan bəziləri ilə tanış olmaq gərəkdir. Fosil I. Qloballaşma. Modnniyyat fenomeni qloballaşma kontekstindo 93 1.9. Mədəniyyətin inkişafında baş verən dəyişikliklərin tipləri Mədəniyyətin inkişafına proses kimi yanaşıldıqda, bu proses sabit və dəyişkən tərəflərin, ənənə və innova- siyalarm, varisliyin, mədəni “qabığın” fasiləsiz zəngin ləşməsi kimi göz önündə canlanır. Mədəniyyətin inkişafında dəyişikliklərin müxtəlif miqyas və səviyyəli tiplərinə dair konsepsiyalar möv cuddur. Bunlardan biri mədəni sistemlərin xətti-bir isti qamətli inkişafına dair baxışları tamamlayan mərhələlər və ya fazalar kimi dəyişiklik tipidir. İctimai və mədəni həyatın bütün aspektlərində dəyişikliklər birdəfəlik baş verməyə də bilir. Hər bir dövrdə bütün xalqların mədəniyyətləri hərtərəfli dəyişiklik və təzyiqə məruz qalsa da özünün çox səviyyəli mürəkkəb strukturunu saxlaya bilir. Əsas mədəniyyət tiplərinin bir-birini əvəzləməsi tsiklik-dövran, inversiya, dalğa spiralvari və s. şəkildə, dəyişikliklərin ritm və tempi isə zaman parametrləri baxımından tədricən və “partlayış” xarakterli ola bilər. Qloballaşma proseslərinin miqyas və mürəkkəbliyi elədir ki, bunlar dəyişikliklərin tiplərini əvvəlcədən təhlil etməklə şəraiti arzu olunan məcraya yönəltməyi, vəziyyətin nəzarətdə saxlamağı tələb edir. Hər bir mədəniyyətin “genetik nüvəsi” həyat dövrünün müəyyən mərhələlərində dəyişir, çiçəklənmə dövründə parlaq inkişaf, durğunluq və böhran dövründə tənəzzül və süqut edir, müəyyən mədəniyyət tipinin üstün - lider mövqeyə çıxmasını təmin edir. Qlobal miqyasda mədəni dəyişikliklər tsikllər şəklində Rusiya-Amerika filosofu, sosioloqu P.Sorokinin tədqiqatlarında daha ətraflı öyrənilmişdir. Qloballaşmanın yeni sürət toplayaraq geniş vüsət alması, mədəniyyət tiplərinin qarşılıqlı təsiri və bir-birini əvəzləməsi prosesinin gedəcəyinə dair P.Sorokinin fikirləri bu gün Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|