RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və

98
Q LO BALLAŞM A  VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK
olunan  məhsulun  həqiqi,  “mədəni  ekspertizası”  dü­
şündürən  məsələlərdəndir.
1.10.  Mədəniyyətin qloballaşmasının spesifikasına 
dair mövcud konsepsiya və ssenarilər
Mədəniyyət həm  milli,  həm  də ümumbəşəri  xüsusiy­
yətlərin  əsas  daşıyıcısı  və  ifadəçisidir.  “Qloballaşma  və 
mədəniyyət” 
probleminin 
təhlilində 
ən 
müxtəlif 
mövqelərin  ziddiyyətinə  gətirib  çıxaran  əsas  səbəblərdən 
biri  məhz  budur.  Mədəniyyətin  bu  ikili-dual  mahiyyəti 
qloballaşma fonunda bir-birinə əks olan iki meyli doğurur. 
Bir  tərəfdən  milli-mədəni  intibah  və  dirçəliş  mədə­
niyyətlərin  diffensiasiyasını  şərtləndirir,  özünəməxsus 
cizgilərin  inkişafını  önə  çəkir,  sabit  mədəni  dəyərlərə 
kənar,  yad  təsirlərə  qarşı  müqaviməti  gücləndirir.  Digər 
tərəfdən  mədəni  inteqrasiya,  dialoq  və  əlaqələrin 
intensivləşməsi  prosesi  gedir.  P.Sorokinin  sözləri  ilə 
deyilsə, “inteqral” bəşər mədəniyyəti təşəkkül tapır.
Qloballaşmaya  dair  tədqiqatlarda  “iqtisadi  qloba- 
listika”,  “siyasi  qlobalistika”,  demoqrafik,  ekoloji  geosi­
yasi  və  s.  aspektlərə  dair çoxsaylı ədəbiyyata rast gələ bi­
lərik.  Lakin  “mədəni  qlobalistika”,  yaxud  mədəniyyətin 
qloballaşması”  kimi  tədqiqatlar  hələlik  ortaya  çıxma­
mışdır.  Çünki  problem  çox  qəliz  və  ciddi  aspektlərə 
malikdir.
Hətta  lüğətlərdə  “mədəniyyətin  qloballaşması”  kimi 
sözlərin  izahını  da  tapmaq  çətindir.  Lakin  istisna  kimi bir 
misal  gətirmək  olar.  2000-ci  ildə  İngiltərədə  çap  olunmuş 
iki  cildlik  sosiologiya  üzrə  lüğətdə  “mədəniyyətin 
qloballaşması’ na  belə  izah  verilmişdir:  “mədəniyyətin 
qloballaşması -  bütün dünya miqyasında mədəni  nümunə, 
tip  və  modellərin  diffuziyaya  meyl  etmək  ənənəsidir. 
E.Giddens  yazır  ki,  “qloballaşma  -   sadəcə  qərbləşmə 
(vestemizasiya)  kimi  başa  düşülə  bilməz”.  Bu  proses  -  
mədəni  plyüralizmə  gətirib  çıxaran  proses  olmalıdır.
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində  99
Məsələn:  musiqi  formalarının caz, yaxud da “ümumdünya 
musiqisi” formasında qovuşması, sintezi kimi”.1
Gördüyümüz  kimi  mədəniyyətin  qloballaşması  ilə 
maraqlanan  narahat  tədqiqatçı  üçün  burada  elə  böyük  bir 
təsəlli  yoxdur.  Ədəbiyyat  də  “mədəni  qlobalistika” 
anlayışının  hətta  cəfəng  bir  ideya  kimi,  ümumiyyətlə 
təhlilə  cəlb  edilməsini  yolverilməz  hesab  edən  mövqelər 
də  mövcuddur.  Fikrimizcə  bu  da  çıxış  yolu  deyildir. 
Mədəniyyətin mahiyyət və strukturunu, onun dinamika və 
inkişafında  hansı  qatların  sabit,  yaxud  dəyişkən  olmasını 
təhlil  etməklə,  qloballaşma  və  mədəniyyət”  probleminə 
dair müəyyən nəticələr əldə etmək olar və bu zəruridir.
Qloballaşmanın 
mədəniyyət 
kontekstini 
başqa 
sahələrlə  (iqtisadiyyat,  siyasət  və  s.)  analoji  olaraq  təhlil 
etmək cəhdləri mövcuddur.
Lakin  onu  hazırda  mövcud  olan  heç  bir  istiqamət 
(iqtisadi,  siyasi,  texnoloji  və  s.)  əhatəli  izah  edə  bilməz. 
Bunun  əsas  səbəbi  iqtisadi  müstəvidə  unifıkasiya  meyli 
şəraitində,  nəinki  öz  identikliyini  saxlamaqda  israrlı  olan, 
hətta 
onunla 
ziddiyyət 
təşkil 
edən 
və  İqtisadi 
unifıkasiyaya  müqavimət  göstərən  dünyanın  mədəni- 
tarixi  müxtəlifliyini  bu  tədqiqatlar  əks  etdirə  bilməz. 
Şübhə  yoxdur  ki,  dünya  birliyinin  bütün  qatlarını  və 
sahələrini  bürüyən  inteqrasiya  proseslərinin  mahiyyətini 
başa  düşmək üçün  yeni  yanaşma,  istiqamət  və  tədqiqatlar 
aparılmalıdır.
Qloballaşmanın  mədəni  kontekstinin  tədqiqi  sahə­
sində bitkin konsepsiyalar formalaşmamışdırsa da, mədəni 
istiqamətdə  üzə  çıxan  ziddiyyətli  prosesləri  əks  etdirən 
“qlobal homogenizasiya”, “mədəni  imperializm”, “mozaik 
mədəniyyət”, “periferiya korrupsiyası”, “mədəni zibillik”, 
“mədəni  hegemoniya”  kimi  anlayışlara  diqqəti  cəlb  edən 
araşdırmalar mövcuddur.
Qlobal 
dünyanın 
mənzərəsi 
və 
qloballaşma 
nəzəriyyəsi  ən  müxtəlif elm  mütəxəssisləri  -   sosioloqlar,
1 Bax:  Большой толковый социологический словарь. T .l. с.123.

---

100
Q LO BA LLA ŞM A   VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK
filosoflar,  antropoloqlar,  politoloqlar,  kulturoloqlar  və  s. 
tərəfindən  işlənilir.  Alınan  nəticələr  də  ziddiyyətlidir  və 
yəqin ki, bu təbii bir prosesdir.
Bir  qisim  tədqiqatçılar  inteqrasiya  proseslərinin 
“qərbləşmə” ilə eyniyyət təşkil etdiyini qərbin sivilizasiya 
missiyasının  “xoş  mərama”  xidmət  etdiyini,  ənənəvi  cə­
miyyətlərin  “modernləşərək”  yeni  səviyyəyə  “yüksələ- 
cəkləri’ ni dəstəkləyirlər.
Digər qismi  isə haqlı olaraq bu meyldə etnosentrizmin 
qlobalizmlə  eyniləşdirilməsi  təhlükəsini  sezərək,  “mə­
dəni  imperializmin”  yeni  hərc-mərclik  və  “modəniy- 
yətsizliyə” gətirib  çıxaracağını  qeyd edirlər.  Bu  baxımdan 
mədəni  müxtəlifliyin  qloballaşma  gedişində  fundamental, 
təməl  prinsip  və  xüsusiyyət  kimi  nəzərə  alınması 
problemi  elmi  axtarışların  ən  maraqlı  və  əhəmiyyətli 
istiqamətini təşkil  edir.
Bu  istiqamətdə  U.Hanners  və  Ş.Ayzenştadtm  kon­
sepsiyaları  mədəniyyətlərin  qlobal  model  və  alternativ 
ssenariləri kontekstində diqqəti daha çox cəlb edir.
U.Hanners  “bir  mədəniyyətin  dəyər  və  fenomen­
lərinin  digərinin  “dilinə”  tərcüməsi,  informasiya  müba­
diləsi  və  daimi  qarşılıqlı  təsir  məkanı  kimi  başa  düşülən 
“qlobal  oykumena” nəzəriyyəsini təqdim edir.1
Bu  “oykumena”  -   məkan,  bölgə  fasiləsiz  olaraq  ge­
nişlənir,  “ən  müxtəlif  cür  ixtisaslaşmış  regional  mər­
kəzlərin  konqlomeratından  ibarət”  asimmetrik  strukturu 
həmişə  saxlayır.  Bunlara  misal  kimi,  elm,  texnologiya  və 
kütləvi  mədəniyyət  məkanı  olan  ABŞ-ı,  korporativ 
mədəniyyət  məkanı  kimi  Yaponiyanı,  fövqəldəbli  geyim 
və  ləziz  delikateslər  istehsal  edən  məkan kimi  -  Fransanı 
müəllif nümunə  gətirir.  Onun  fikrincə,  islam  dünyasında 
belə  regional  mərkəz -  məkan -  Məkkə  və  Qum,  katolik 
dünyasında  -   Vatikan,  ərəb  dünyasında  -   Misir,  Latın 
Amerikasında -  Meksikadır.
1  Hanpers  H.  Notes  on  global  ecumene  //  Public  Culture.  1989,  №1, 
p.65-75.
Fəsil I. Qloballaşma. Mədəniyyət fenomeni qloballaşma kontekstində  101
U.Hannersə  görə  mədəniyyətin  qloballaşması  dörd 
istiqamətdə  gedə  bilər.  Ən  məqbul  sayılan  ssenari  “təd­
ricən  yetişmə”dir,  bu  ssenariyə  görə  qlobal  eykumenada 
bərabərhüquqlu dialoq və informasiya mübadiləsi, nəhəng 
mədəni  mərkəzlər  və  çoxsaylı  mədəni  periferiyalar 
arasında  fasiləsiz  olaraq  davam  edir.  Həm  də  bu  zaman 
metropoliyalar periferiya mədəniyyətlərini  zənginləşdirən 
“stimulyatorlar” 
qismində 
çıxış 
edirlər. 
Periferiya 
mədəniyyətləri  də  öz  növbəsində,  yeni  ideyaların  fəal 
şərhini  təmin  edərək,  mədəni  axını  yönəldir,  bununla  da 
mərkəzin-metropoliyanın  mədəniyyətinə  təsir  göstərə 
bilir. 
Mədəniyyətlərin 
belə 
dialoqunda 
onların 
“hibridləşməsi”  baş  verir.  Bu  yeni  modellər  mürəkkəb 
sintetik  normalarda  təzahür  edərək,  lokal  irslərin  dərin 
qatlarında həmişə transmilli motivləri daşıyır.
Qloballaşmanın  mədəni  aspekti  sahəsində  digər 
model  -   mədəni  imperializm”lə  səsləşən  “vesterniza- 
siya” -  (qərbləşmə) modelidir.
“Qlobal  yekcinslik”  (homogenizasiya)  kimi,  başa 
düşülən  bu  ssenari  Qərb  mədəniyyətinin tam üstünlüyünü 
bütün  ölkələrin  qərb  həyat  tərzini  təqlid  etməsini,  bütün 
mağazalarda  eyni  mallar,  teleekranlarda  eyni 
filmlər, 
kitab  rəflərində  eyni  müəlliflər  və  həmçinin  eyni 
mahnılar kimi başa düşülən prosesi nəzərdə tutur.
Belə 
“yekcinslik  nümunəsi 
kimi 
“hopdurmaq, 
doydurmaq”  mənasını  verən  “suturasiya”  ssenarisi  çıxış 
edir:  periferiya mədəniyyətləri  tez bir zamanda  Qərb  tərz 
və  surətlərini  özünə  hopdurur,  əxz edir,  bir neçə  nəsildən 
sonra  “doyaraq”  yerli,  lokal  kök  və  ənənələri  unudur, 
mədəni yekcinslik yaranır.
Daha  bir  ssenari  “mədəni  zibillik’Mə  nəticələnən 
prosesi  nəzərdə  tutur.  Yerin  mədəniyyətlərə  Qərbin 
mədəniyyət  nümunələri  kimi  Bethoveni  deyil,  ucuz  hay- 
küyü,  nobelçi  alimlərin  əsərlərini  deyil  -   detektiv  və 
pornoqrafiyanı,  Şekspiri  deyil  -   “Santa-Barbara”  və  s. 
kimi  “artıq-urtuğu”  ixrac  edirlər.  Bu  proses  gedişində

---