Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
həyəcanlan ilə onun praktiki tələblərinin ödənilməsi, sağlam- lığımn qorunması arasmda əlaqənin olduğu müəyyən edilir. Məlum olduğu kimi insan üçün ən çox sağlamhq yaradan təsvir, sərin, sakit, zəif işıqh, xoş ətirli meşələr daha xarakterikdir. İnsan həmişə səslər dünyasmda yaşasa da hər gün o, yaradıcı əmək və istirahət üçün vacib şərt kimi sakitliyə üstünlük verir, çünki bur amilin müalicəvi əhəmiyyəti artıq özünü doğrultmuşdur. İnsanın sağlamlığı estetik görkəmindən və səs rahatlığının səviyyəsindən asılı olan təbii landşaftın vəziyyətindən, onun gözəl və ya bərbad görünüşündən çox asılıdır. Bu bağhhq şəhər landşaftından fərqli olaraq, təbiət qoynunda daha cazibədar və əhəmiyyətlidir. Təbii landşaft insana dərmansız müalicəvi- profılaktik təsir imkanına malikdir. Yer kürəsinə məxsus proseslər, işıqlanma, temperatur, nəmlik, elektromaqnit sahəsinin gərginliyi təbii mühitin vəziyyətinin göstəricisi və canlı orqanizmlər üçün «bioloji saat» rolunu oynayır. İnsan orqanizmi təbii amillərin müəyyən intensivlik və davamiyyətinə uyğunlaşmışdır. Belə təsirlərin çoxluğu və ya azlığı xəstəlik yaradır. Bu isə insan adaptasiyasmm nisbiliyini göstərir. İnsan da bütün canlı varlıqlar kimi Günəşdən asıbdır. Onun şüaları görmə analizatoru vasitəsilə insam istiqamətləndirir, mərkəzi sinir sisteminə təsir edir, böyük yarımkürələr qabığım fəallaşdırır. İşıq insan orqanizmində fotokimyəvi proseslərə, həyatın sutkahq ritminə, maddələr mübadiləsinə və s. təsir göstərir. İstilik, nəmlik, işıq, külək müxtəlif birləşmələr əmələ gətirir, atmosferdə iqlim yaradaraq hava amilləri vasitəsilə canh orqanizmlərə təsir göstərir. Təbii mühit ritmik şəkildə dəyişir, başqa canlı varlıqlar kimi insan orqanizmi də bu dəyişMyi hiss edir. Sağlam orqanizmin ümumi vəziyyətinin universal göstəricisi rolunu sutkahq ritm oynayır. Günəş şüaları və digər Yer amilləri vasitəsilə yaranan hava sağlamhq və xəstəlik amilidir. İnsan bütün canh varlıqlar kimi ətraf mühitin istilik dəyişkənliyinə xüsusi uyğunlaşaraq orqanizmin vəziyyəti və funksiyasımn ritmik dəyişilməsi vasitəsilə 20 münasibət göstərir. Bu baxımdan mühitdə yüksək, orta və aşağı tezlikli ritmiər müəyyən edilmişdir. İrsiyyət, cinsiyyət, sağlamlığın vəziyyəti təbii amillərin «optimal zonasımn» mövcudluğunu və orqanizmlərin abiotik mühitə adaptasiyasının nisbi xarakterini təsdiq edən adaptiv reaksiyamn xarakterini müəyyən edir. İnsan növ tərkibində müxtəlif xəstəlik törədən canlı orqanizmlərlə zəngin ekosistemlərlə bağlıdır. Təbii mühit isə məlum olduğu kimi, müxtəlif canlı varhqlarm toplusudur. Onların bir qismi ya xəstəlik törədiciləri, ya da onu yayanlardır. Digər amillərlə yanaşı ətraf mühitin, su və qidamn kimyəvi tərkibi də insamn sağlamlığma təsir edir. İnsan təbiətdə ən qüvvətli bir fərd kimi onu xəstəliklərdən qoruyan profilaktik tədbirləri hazırlamağa qadir olmalı, bu tədbirləri reallaşdınb həyata keçirməyi bacarmalıdır. Təkamül prosesində insanda qravitasiyamn, maqnit sahəsinin, şüalanmamn, iqlim şəraiti və dəniz səviyyəsindən hündürlüyün müəyyən şəraitinə qarşı uyğunlaşma yaran- ımşdır. Ekstremal şəraitə düşməklə insan ona müəyyən hədlər daxilində uyğunlaşa bilər. Nisbətən adaptiv qanunauyğunluq həddində insan həyatda müəyyən dəyişkənlik şəraitinə uyğunlaşmaq zəruriyyətindədir. Çünki bütün canh varhqlar kinu insan üçün də müəyyən optimal şəraitə uyğunlaşma səciyyəvidir. İnsan bioloji və sosial varlıq olduğundan həyat şəraiti, sıxlıq, aclıq, təşviş və qorxu) dünya əhalisinin 1/4 hissəsinin çox ciddi və dözülməz əzablarınm əsas təzahürüdür. Özünün qısa tarixi dövrü ərzində bəşəriyyət köləlik, təhkimçilik hüququ, dünya müharibələri dəhşətini yaşaimş, tənəzzülə uğrama- maqla, özünün ekstremal şəraitə yüksək səviyyədə uyğunlaşmasım nümayiş etdirmişdir. Belə adaptasiyalar çox yüksək qiymətləndirilə bilər. Lakin tarixi faktlar belə bir nəticə çıxarmağa imkan yaradır ki, orqanizm stress reaksiyamn və zədələnmələrin qarşısım alan kifayət qədər effektiv mexanizmə malikdir. İnsan - ən çətin və dəyişən təbii mühitə uyğunlaşan, tabe olan biososioloji varhqdır. Ekstremal vəziyyətlərin müxtəlif ol 21 masına baxmayaraq adaptik proseslərin inkişafı ümumilik təşkil etməsilə səciyyəvidir. Adaptasiya tədrici proses olub, təcüi mərhələdən sabitliyə doğru həyata keçir və öz xarakterikliyini göstərir. Sistemin funksiyasımn artırılması, stress hallan reaksiyaları nəticəsində adaptasiyalar zənciri birləşməyə qabildir. Qüvvətli stressdən törəyən xəstəliklər yoluxucu xassəyə malik olmasa da depressiv xarakter daşıdığından müasir tibb elmi bu xəstəliklər qarşısında profilaktik tədbirlər görə bilmədiyindən bir növ acizdir. Tarixi dövrlər boyunca insan həyatı müxtəlif və qeyri-sabit təbii mühitlərdə təzahür edirdi. Bioloji və sosial adaptasiya qabiliyyətləri hesabına insan bütün planetə yayılmış və müxtəlif şəraitlərə uyğunlaşmışdır. Əmək aləti və silahı kəşf edib hazırlamaqla insan öz təbii ekoloji əlaqələrindən daha çox azad olmuş və özü vacib ekoloji amilə çevrilmişdir. tnsan fəlakətinin mənfi ekoloji nəticəsi özünü atmosferin, su və torpağın fiziki kimyəvi xassələrinin dəyişməsində büruzə verir. Təbii mühitin xüsusiyyətləri kimi onun kimyəvi, fiziki və bioloji çirklənməsi, normativ tarazhğm pozulması onun uzun təkamül dövründə təşəkkül tapmış keyfiyyətini dəyişir. İnsamn sağlamlığının pisləşməsinə gətirib çıxarır. Hava və su mühitinin tərkibi və xassələri dəyişkən olduğundan onun çirklənməsi çox kəskin xroniki xəstəliklərin törəməsinə səbəb ola bilər. Çirklənmənin təsiri orqanizmə yad cisimciklərin nəfəs yolları vasitəsilə daxil olması nəticəsində daha da güclənir, çünki bu orqanlar həzm sistemindən fərqli olaraq, faqositoz fəalhğınm müqayisəli səviyyədə zəifliyindən çox müdafiəsiz bir şəraitdədir. Çirklənmə xəstəliyin həm etoloji, həm də törədici amili kimi çıxış edir. Suyun çirklənməsi, onda mikrobların, virusların və xəstəliktörədici parazitlərin təzahürü ilə aşkarlamr. İçməli su mənbələrinə kimyəvi və radioaktiv maddələrin düşməsi səbəbindən də insanın sağlamlığı mənfi təsirlərə məruz qalır. Təbii radiasiya fonu kosmik şüalar, tərkibində radioaktiv maddələr olan torpağın şüalanması və radioaktiv yağışlar hesabına əmələ gəlir. Texnogen mənbələrdən olan ionlaşdıncı şüalanma canh varlıqlara dağıdıcı təsir göstərir. Udulmuş şüaların dozasından asılı olaraq cinsiyyət və somatik 22 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|