Respublihasi

RC-differenxiallovchi zanjirlarda daraja belgilaxh

Odatda, ko‘rilayotgan zanjirda kirish impuls ketma-ketligi bir qutbli bo‘lib, chiqish qismida esa, odatda, ikki qutblidir. Ko‘pincha, RG-zanjirning chiqish qismida bir qutbli impuls ketma-ketligini ta'minlash kerak bo‘ladi. Bunday o‘zgartirish daraja belgilagiGh yordamida amalga oshiriladi.
Daraja belgilagichni bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin. Chiqishda impuls qutbi qanday bo‘lishi lozimliga qarab, daraja belgilagich musbat va manfiy impulsli hamda bipolyar signallar uchun quriladi.
Impuls holatin qanday darajada belgilash maqsadiga ko‘ra boshlang‘ich darajadagi va impuls tepaligini belgilashga bo‘linadi. 1.20-rasmda musbat impulsni nolinchi darajada belgilashning oddiy varianti keltirilgan. Kirish qismiga musbat impuls ketma-ketligi ulanadi. Impuls davomida E.Y.K. E dan
I_z tokli G kondensator zaryadlanadi. Zanjir zaryadi vaqt doimiysi quyidagicha aniqlanadi:

^zar ^{ G  (R}ichki ^{
R  R}VD tesk.

R R
).
VD tesk.

^RVD tesk. ^{ R}
bo‘lganligidan
(R_{VD tesk.}  1  10 M ,

R  10  100 k) ^{va R}_ichki ^{ R zanjir vaqt doimiysining}

qiymatini taxminan quydagicha aniqlaymiz:
^zar
^{ R G} .

2 — A.A. Xoliqov ¹⁷

l.2O-rasm. Musbat impulsni nolinchi darajada belgilash prinsipial sxemasi.

Impuls mavjud bo‘lganida kondensator zaryadlanadi, pauza davrida esa razryadlanadi. Razryad vaqt doimiysi:

^razr ^{ G  (R}ichki ^{ R}VD to‘g‘ri. ^{// R)}

^{R  R}VD to‘g‘ri.
bo‘lganida
^razr ^{ (R}ichki ^{ R}VD to‘g‘ri.^{) G .}

^{Ko‘pchilik holatlarda R}ichki ^{ R}VD to‘g‘ri
^razr ^{ R}ichki ^{G .}
bajariladi, u holda

Qarshilik
^{R  R}ichki
bo‘lganidan vaqt doimiysi

^zar ^{ }razr ^.
VD diodning qo‘llanilishi kondensator razryadlanishini tezlatadi. 1.21-rasmda G kondensatordagi kuchlanish tasvir- langan.

U

t_{1 t}

l.2l-rasm.

18

Belgilagichning chiqish qismidagi kuchlanish U_R=E — U_c. t₁ vaqtda uning qiymati quyidagicha aniqlanadi:

U_R(t₁) 

U_G  R_VD
to‘g‘ri.

^Richki ^{ R}VD to‘g‘ri.
Diod qarshiligi R_{VD to‘g‘ri} << R_ichki bo‘lgani uchun

kuchlanish
U_R (t₁)  0
bo‘ladi (1.22-rasmga qarang).

U
t
l.22-rasm.

Manfiy impulslar belgilanishining nolinchi darajasi ham avvalgi holdagidek ko‘riladi (1.23-rasmga qarang), bunda VDl diod teskari yo‘nalishda ulanadi.

l.2S- rasm. Manfiy impulsni nolinchi darajada belgilash prinsipial sxemasi.

^zar ^{ G  (R}ichki ^{ R // R}VD to‘g‘ri.^{) ,}

^{R  R}VD to‘g‘ri
bo‘lganda ^R_ichki
19
^{ R}to‘g‘ri
^{; }zar
^{ R}ichki ^{G .}

^razr ^{ G  (R}ichki ^{ R // R}VD tesk.⁾

^RVD tesk. ^{ R}
bo‘lganda
^{R  R}ichki ^;
razr
 R G

VD1 diodi qo‘llanilganida kondensator zaryadlanishi tez-

lashadi

U
^(zar

 _razr ) ^:

U

l.24-rasm. l.25-rasm.


^U G ^{ R}VD tesk.

U_R (t₁ ) 

^{R  R}ichki

1.26-rasmda musbat impulslar uchun ixtiyoriy darajadagi belgilagich sxemasi keltirilgan.

l.26- rasm. Ixtiyoriy darajadagi musbat impulslar belgilash prinsipial sxemasi.

Tayanch kuchlanish manbayi kuchlanishning oraliqda o‘zgarishini ta'minlaydi.
^U tayanch
 0  E

^{E  U} tayanch
bo‘lganida VDl diod yopiq bo‘lib, G

kondensator zaryadlanadi (tok I_Z).
20

Agarda E < U_tayanch (pauza davri bo‘lsa) diod VDl ochiq va kondensator G razryadlanadi (tok I_r).
1.27-rasmda U_c kuchlanish va belgilashdagi U_R kuchlanish-
lar tasvirlangan. Belgilagichdagi kuchlanish 1.22-rasmdagidek
bo‘lib, faqat nolinchi darajada emas, balki U_tayanch
darajasidadir.


U E


^Utayanch
l.27-rasm.

1.28-rasmda manfiy impulslar uchun ixtiyoriy darajadagi belgilagichning sxemasi tasvirlangan.

U_tayanch= 0 ... E
G
₊ —
I_r
^Richki ^Iz

—
E

18. 
    ^VD1
    

^Ukir
+

^Utayanch
+ _—


l.28-rasm. Ixtiyoriy darajadagi manfiy impuls olish prinsipial sxemasi.

1.29-rasmda uning ishlash prinsipi ossillogrammalari kelti- rilgan.

21

U
^Utayanch

t

E

l.29-rasm.

3. Integrallovchi RC-zanjirlar

IntegrallovGhi +anjir deb shunday to‘rtqutblikka aytiladiki, uning chiqish qismidagi signal kirish signali integraliga propor- sionaldir. Agarda kirish va chiqish signallari bir o‘lchamda (masalan, kuchlanish birligida) bo‘lsa, integrallovchi zanjir bajargan operatsiyani quyidagicha yozish mumkin:

t
^U_chiq. ^t  ^{ K} _^U_kir. ^t ^dt,

0
bunda K — proporsionallik koeffisiyenti, s^—1 razryadga ega.
1.30-rasmda integrallovchi zanjirning prinsipial sxemasi

keltirilgan. Unda
^Ryuk
^{ } bo‘lsin, amalda esa ^R_yuk
^{ R}chiq

bo‘lsa, o‘rinli bo‘ladi.

R

chiq

yuk

l.SO-rasm. Integrallovchi RG-zanjirning prinsipial sxemasi.
22

Integrallovchi zanjir ko‘pchilik hollarda impulslarni ken- gaytirish yoki chiziqli qonuniyatli o‘zgarishga ega bo‘lgan kuchlanish hosil qilish uchun qo‘llaniladi.
Integrallovchi zanjir uchun:


₁ t
_UG  _G  _ i(t )dt.
0

zanjirdagi tok qiymati:
_{i(t ) } ^U kir.^{(t ) U}chiq.^{(t )}

.

R

U_c dagi ifodaga tok qiymatini qo‘yib, quyidagini hosil qilamiz:


^{1 t U} kir.^{(t) U}chiq.^{(t) 1 t}
_UG  _G  _{ R} dt  _{R G}  _ ^_U _kir (t) U_chiq.(t)^_ dt

0 0


Ideal integrallovchi zanjirni hosil qilish uchun
^U chiq
 U _kir

shart bajarilishi lozim, unda quyidagini hosil qilamiz:
₁ t
_UG  _{R G}  _U _kir (t )dt.
0

Zanjirda kichik uzatish koeffitsiyentini, ya'ni
^Uchiq. ^{ U} kir.

^(U chiq. ^{ U} G ^{)
ni ta'minlash uchun}   t_i
shart bajarilishi lo-

zim (1.31- rasmga qarang).
Integrallovchi zanjir chiqishidagi to‘g‘ri chiziq burchagi integrallanuvchi kuchlanish amplitudasiga proporsional bo‘lib, ^{zanjirning vaqt doimiysi}  ^{ga teskari proporsional bo‘ladi} (1.31-rasm).
Zanjir aniq integrallashi uchun quyidagi shart bajarilishi lozim:
^{1) U}chiq. ^{ U} kir.
²⁾   t_i.

Impuls davrida
(t₁  t₂ ) :

1 ^t U

^Ukir. ^{ U}
 const ^{, demak,}
U_chiq.  _{R G}  _U  dt  _{R G}  t.
0

23

t₂ vaqt birligida zanjirning chiqish qismidagi kuchlanish quyidagicha bo‘ladi:

^U chiq.^(t2 ^{) }
U U
U
R G
 t_i .

t₁ t₂ t

l.Sl-rasm.

Integrallovchi zanjir xatoligi. 1.32-rasmda RG-integrallovchi zanjirning chiqish kuchlanishi tasvirlangan:

l — integrallovchi zanjirning real kuchlanishi
^Uchiq. ^{ U}G ^.

2 — ideal integratorning chiqish kuchlanishi.

  t_i

bo‘lganida zanjir amalda bexato ishlaydi
_UG

_ti t

l.S2-rasm.

Impuls oxiridagi maksimal xatolikni aniqlaymiz:

^max ^
t 0 ^
t t_i ^;
max ^
max _,
t 0

24

bu yerda:
^max
— absolut xatolikning maksimal qiymati;
^max ^—

nisbiy xatolik.
t = t_i dagi xatolik qiymati quyidagicha bo‘ladi:

dU_G
t 0 ^
t t

^t t_i
 dt ⁱ _.
dU_G

dt
Xatolikni baholashni boshqa mumkin:
t 0
ko‘rinishda ham keltirish

^Uchiq.
 ¹ 
RG
t
_ (U
0
kir. ^Uchiq.
)  dt
— real integrator uchun;

 ₁ t

^{Uchiq. } _{R G} ^ ^{Ukir.  dt}
0
— ideal integrator uchun.

t

  U ^ U
 ¹  U

(t )  dt.

bunda ^{chiq. chiq.}
RG ^
0
chiq.

^U chiq.^{(t )}
qiymatini
U _kir.(t )
qiymati orqali ifodalab quyi-

dagini hosil qilamiz:
₁ t _{1 1} t t


  _{R G}  _{ R G }U_kir.(t )  dt  _{2  }U_chiq.(t )  dt  dt
0 0 0

Bu ifodani
  t_i
shart orqali soddalashtirib, integral-

lovchi zanjirning nisbiy xatolik qiymatini hosil qilamiz:

  ^ti _.



Agar
  10t_i
bo‘lsa, ^{  10 %}
bo‘ladi.

Integrallovchi RG-zanjirning kamchiliklari:

• 
  agar t_i katta bo‘lsa (yuzlab millisekund va undan ortiq), bunda katta o‘zgarmas vaqt (o‘nlab sekund) talab etiladi, bu esa konstruktiv jihatdan noqulaydir;
  
• 
  G va R ning katta qiymatlarida yuklama qarshilik bilan moslashtirish qiyin bo‘lib, zanjir xatoligi ortadi.
  

Bunday holatlarda tezkor kuchaytirgich (TK) orqali qo‘l- laniladigan integratorlar maqsadga muvofiqdir. Integrator sxemasi 1.33-rasmda ko‘rsatilgan.

25

G

l.SS-rasm. Integrallaydigan RG-zanjirning TK orqali qo‘llanilgandagi prinsipial sxemasi.

Bu sxema uchun, TKning kirish tokini hisobga olmagan holda Kirxgofning 1-qonuniga muvofiq invertatsiyalaydigan kuchaytirgich uchun quyidagini hosil qilamiz:

^U kir _
R


₁ t
^Uchiq _,

bu yerdan:
^Uchiq
   _U_kir (t )  dt
+ boshlang‘ich holatni

R G

0olamiz.

26

11. 
    TO‘G‘RI BURCHAHLI IMPULS SHAHLLANTIRGICH
    

1.