Yaşar Əhmədov AzərHətamov
*
dövrün əsas problemlərindən olan sünni-şiə ixtilafı
məsələsində Quranın “bütün möminlər qardaşdır” ayəsinin
prinsipini öz əsərlərində müdafiə edən Ə.Ağaoğlu Nadir şahın
məzhəbçiliyə qarşı mübarizəsini, sünni və şiə məzhəblərini
birləşdirməyə çalışmasım təqdir edir,
*
müsəlmanlar arasındakı təriqət, məzhəb ixtilaflarını
pisləyir, dini təfəkkürün vəhdəti ideyasına üstünlük verirdi;
*
Əli bəy Hüseynzadənin “türkləşmək, islamlaşmaq və
müasirləşmək” ideyası Ə.Ağaoğlu tərəfindən təbliğ edilir, milli
ideologiya kimi qəbul edilirdi;
*
bu ideya multikultural mahiyyətdə olub, özündə islam
əxlaqı və mənəviyyatım, müasir Qərb elmi dünyagörüşünü və türk
mədəniyyətini ehtiva edirdi.
-
Ə.Ağaoğlunun yaradıcılığında azərbaycanlıların qonşu
xalqlarla əlaqələri məsələsi də tədqiq edilmiş, erməni və
azərbaycanlıların tarixən dost olduğu vurğulanaraq, bu iki xalq
arasında münaqişə yaradanlar pislənmişdi;
*
o rus ədəbiyyatımn keçdiyi tarixi mərhələlər, böyük rus
klassikləri və əsərləri haqqında geniş məlumatlar Azərbaycan
oxucusuna çatdmlırdı.
-
Əli bəy Hüseynzadənin yaradıcılığı da multikulturalizmin
tədqiqi, milli və dini vəhdətin öyrənilməsi baxımından maraqlıdır:
*
0
türk millətçiliyi prinsipini əsas götürsə də onu islamın
aynimaz bir parçası kimi təqdim edir və müsəlmanlığı da ən az
türklük kimi həyatının qayəsi sayırdı;
*
türkçülük ideologiyası. Qərb elmi metodologiyasının
təbliğinə, dini maarifçiliyə böyük önəm verirdi;
*
islam dünyasının xilas yolunu müsəlman etiqadh, lakin
Avropa elmini, texnologiyasını mənimsəmiş fədailərdə görürdü;
*
0
, avropalılaşmaq deyərkən müsəlmanlann assimilyasiya
olmasım yox, Avropanın elmi-texniki nailiyyətlərinin öyrənil
məsini nəzərdə tuturdu;
144
Multikulturalizm - fəlsəfi lüğət
*
Nadir şahm öz hakimiyyəti dövründə sünnilərlə şiələri bir
məzhəb altında birləşdirib bu ixtilafa son qoymaq istəməsini də öz
yazılannda təqdir edirdi.
-
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə və onım davamı
olan müstəqil respublikamızda üç rənglə (mavi, qırmızı, yaşıl)
simvollaşan Azərbaycan bayrağının ideya-mənəvi dəyərləri Əli
bəy Hüseynzadənin “türkləşmək, islamlaşmaq, avropalılaşmaq”
tezisi ilə bağlıdır.
-
Ü.Hacıbəylinin publisistik məqalələri də multikultural
mahiyyətilə çox zəngindir:
*
0, babi adı altında maarifçi ziyalıları təkfır edənləri,
ümumiyyətlə, təkfir ittihamını şiddətlə tənqid edir, müsəlman din
xadimlərinin həqiqi elm sahibi olması üçün Cənubi Qafqazda ali
dini məktəblərin açılmasını tövsiyə edirdi;
*o, dünyəvi təhsilin də müsəlmanlar arasında geniş
yayılmasını təşviq edirdi.
-
Ceyhun Hacıbəyli dini ixtilaflann səbəbi olaraq Quranın
vahid şərhinin olmamasını göstərir, müsəlman həmrəyliyi
ideyasını irəli sürərək, müsəlmanlann digər xalqlarla birgə azad
yaşamaq istəyini qələmə alırdı:
*
əksər mollalann savadsızlığının səbəbi ali ruhani təhsili
verən müəssisələrin olmamasıdır;
*
açılacaq seminariyanın sadəcə bir məzhəbə yox, bütün
islam məzhəblərinə aid olmasım vacib sayan müəllif çıxış yolunu
islamın vəhdət fəlsəfəsində görürdü.
H.Cavid savadsız, məhdud dünyagörüşlü din
xadimlərinin dinə, millətə vurduğu ziyanı göstərirdi:
*
o elmin öyrənməsində sərhədlərin olmadığını, təkcə dini
elmlərlə kifayətlənməyib, tarix, fəlsəfə kimi dünyəvi elmlərin
öyrənilməsinin, bu sahədə xarici ölkələrin elmindən də
faydalanmanın vacibliyini bildirirdi:
*
mütəfəkkir peyğəmbərin “Elm Çində də olsa, tapıb
öyrənin!”, “Beşikdən qəhrədək elm tələb edin!” hədislərini bu
mövzuda müsəlmanlara nümunə göstərirdi.
145
Yaşar Əhmədov AzərHətəmov
~ XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda sırf qadınlara xitab
edən, onların qələm məhsulu olan, problemlərini dilə gətirən bir
mətbu orqamna ehtiyac var idi - bu şərəfli işi H. Z.Tağı- yevin
maddi himayəsi altında fəaliyyət göstərən “İşıq” qəzetinin
redaktoru Xədicə xanım Əlibəyova (1884-1961) uğurla yerinə
yetirdi:
*
1911-ci il yanvarın 22-dən 1912-ci ilin sonunadək qəzetin
68 nömrəsi işıq üzü gördü, qəzetin dili əsasən azərbaycanca olsa
da, bəzi nömrələrdə rus dilində də materiallar nəşr edilirdi;
*
“İşıq” qəzeti öncəliklə evdarlığa yer verən həftəlik bir qəzet
olsa da, şəriət qaydalarına, dünyəvi məsələlərə aid müxtəlif
guşələr də ayırmışdı;
*
qəzetin
birinci nömrəsindən etibarən müsəlman
qadınların dini elmlərlə yanaşı dünyəvi elmlərin öyrənməsinin
vacibliyi vurğulanır, müsəlman qadınlarının hüquqlarının
qorumasında dünyəvi təhsilin vacibliyi önə çəkilirdi.
-
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
xalqının qonşu xalqlar ilə əlaqələri o dövrün mətbu orqanlarında
işıqlandırılmış, qarşılıqlı mədəni münasibətlər tədqiq edilmişdir -
bu mətbu orqanlannda Azərbaycan multikulturaliz- minin qonşu
xalqlara təsiri haqqında xeyli məlumat getmişdir:
*
məsələn: XIX əsrin II yarısından etibarən erməni dilində
nəşr olunan “Mşak” (“Zəhmətkeş”), “Murc” (“Çəkic”), “Nor-
dar” (“Yeni əsr”) kimi qəzetlərdə Azərbaycan ədəbi, ictimai
mühiti haqqında geniş məlumatlar verilmişdir;
*
Azərbaycanda yaşayıb yaradan erməni yazıçısı Aleksandr
Şirvanzadə “Mşak” qəzetində “Əkinçi” qəzetinin nəşr olunmasını
alqışlayırdı;
*
“Əkinçi” qəzetinin redaktoru H.Zərdabi də “Mışak”
qəzetinin redaktoru Arzuniyə məktubunda təşəkkür ifadə edərək,
qarşılıqlı mədəni əlaqələrin inkişaf etdirilməsini arzu edildi.
-
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəlləri gürcü - Azərbaycan
əlaqələri də multikulturalizm baxımından maraq doğurur:
146
Dostları ilə paylaş: |