«Ş ə r q f ə L s ə f ə s I p r o b L e m L ə r i» b e y n ə L x a L q e L m I n ə z ə r I j u r n a L
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstifadə olunmuş ədəbiyyat
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
33 onun qədim yunan dilində səriştəliliyi ona sözə və fikrə haydeqqerianlığın çərçivəsində yanaşmağa imkan verir 33 .
səyləri kapitallaşdırmaq və istiqamətləndirmək məqsədi ilə, haydeqqerian fikri ətrafında birgə layihənin əldə edilməsi vasitələrinin gerçəkləşdirilməsinə yönəlməyib, bu xoş məramlı başlanğıclar həmişə tək-tənha ziyalıların səyləri kimi qalacaqdır. Hazırki gerçəkliyin prizmasından baxaraq iki fikir – ərəb və haydeqqerian fikri obyektiv səbəblərdən bir-biri ilə razılaşmır. Əvvəla, ərəb fikri ilahi səbəblərlə dolu, vəhy və ağıl dialektikası məğzindən hörülmüş fundamental şəkildə ilahiyyat fikridir, o zaman ki, Haydeqqerin fikri fundamental şəkildə ontolojidir, və varlığın axtarışına yönəlib. Fikirlərin hər ikisi onların tarixin dərinliklərində axtaracaqları dərk edilməmişə sadiqdirsə də, bunlardan biri nazil olunmuş unikal əsər vasitəsi ilə baxışlarını erkən orta əsrlər dövrünə, digəri isə, şaxələndirilmiş korpus vasitəsi ilə baxışlarını antik dövrə yönəldib. Öz strukturuna görə birincisi metafizika üzərində qurulub, digəri isə metafizikadan imtina əsasında fəaliyyət göstərir. Məhəmməd Arkun üçün ərəb dərk edilməmişi bir çox şeylərə qadağa qoymuş bir fikri təmsil edir, çünki, bundan daha da çox azad olunmuş potensiallar ənənəyə teoloji dərk edilməmişin 34 vahid təsiri altına axışır. O, deyir: “Təqdim etdiyi hüdudsuz fikri qiymətləndirərək öz diskursunun işlənilməsinə qapanmış teologiya nə tarixiliyi, nə linqvistik immanentliyi, nə də semiotik əməliyyatı hiss edə bilmir” 35
(sözün hərfi mənasında) alınmış kitabda leksiki və sintaktiki cəhətdən mürəkkəb dildə öz əksini tapmış dərk edilməmişin üzərində qurulubdur, bu təfəkkür prosesinin nəticəsi deyil, bu vəhydir və fundamental metafizik əsaslar üzərində qurulmuş dərk edilməmiş burada özü özünə görə saxlanılmalıdır. Haydeqqerin metafizikasında da varlığı qaranlıqda saxlayan, onun təzahür və aşkar olunmasına imkan verməyən dərk edilməmiş vardır. Məhz buna görə, o varlığın və mövcudluğun yaranışında “ontoloji fərq” adlandırdığının izahı zamanı hüdudları aşma təklif etmişdir.
33 - Bax.: M. Fakhri : Dirasat fi-l-fikr al-‘arabi (Ərəb fikrinin öyrənilməsi), Beytouth, 1977 et W. Ghali : Qira’a fi-l-fikr al-masri al-mu’asir (Müasir Misir Fikrinin Öyrənilməsi), 2009 ; in: Moushir Aoun : Heidegger et la pensée arabe, s. 15. 34 - Mohamed Arkoun : «Islam, révélation et révolution» («İslam, vəhy, və inqlab»), in : Dieux en société, le religieux et le politique, Autrement, n° 127, février 1992, s. 138. 35 - Mohamed Arkoun : Pour une critique de la raison islamique («İslam ağılının tənqidinə dair»), Paris : Maisonneuve et Larose, 1984, s. 93. « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
34 Ərəb fikrində də, həmçinin islahatçı tendensiyalar var, lakin onlar Haydeqqerin fikri kontekstində deyil. Onlar ənənəçilik məntiqi ilə üz-üzə qarşılaşmır ki, həqiqətin açılışına və təzahürünə metafizikanın aşması yolu ilə getsinlər, onlar, daha çox, səylərini ilahi mətn ilə insan ümidləri arasında harmoniyanın axtarışına yönəldiblər, xüsusən də, bu müasir elmlə islam irsi arasında əməkdaşlıq tapmağa çalışdıqda gah birinin, gah da, o birisinin tərəfində çıxış edən müasir fikrə aiddir. Həmin nisbətin hüdudları haqqında sual verən Zəki Nəcib Mahmudu da, məhz bu narahat edir: necə ola bilər ki, müasir ərəb fikri eyni zamanda 36 autentik surətdə ənənəvi və autentik surətdə müasirdir? Bu bipolyarlıq, eləcə də Adonisi 37 narahat edir, lakin onun təklif etdiyi izahın kökləri tarixin daha dərin qatlarına gedir. “Sadmat əl-Hədəsə” (“Müasirliyin şoku”) əsərində o, belə hesab edir ki, ərəb fikrinin defisiti islam ilə ellinistik fikir arasında mövcud olan ilkin razılaşmadan qaynaqlanır. Halbuki, Əl-Cündi “Ma’alim əl-Fikr əl-’ərəbi əl-Mu’asır” (“Müasir ərəb fikrinin sələfləri”) əsərində ərəb fikrinin təsvirini öz irsinə uyğun olaraq mədəniyyətlərin nəzərə alınmasına və adaptasiyasına üstünlük verən qızıl orta yolun tərəfdarı olan bir cəmiyyətin fikri kimi təqdim etmişdir. Sözsüz ki, yeni alternativ üçün qeyri-adi dəlil, və yeganə təmayülü təşkil edən İran modeli də mövcuddur. İranda Haydeqqerin məktəbini təmsil edən metafizikanın sonu ideyası ilə valeh olmuş Fərdid 1966-cı ildə həftədə bir dəfə çıxan «Der Spiegel» qəzetində Haydeqqerin “Bizləri yalnız Tanrı, hələ ki, xilas edə bilər” sözləri ilə bəyan etdiyini təkrar edir, və metafizikanın sonunda yaranacaq yeni Tanrının müasir dünyaya nə gətirə biləcəyi haqda məsələni qoyur. Ona inansaq, metafizikanın sonu daha bir metafizikanı törədəcəkdir. Bunlar əməli nəticələrində özünə görə yetərli olan radikal mövqelərdir ki, intellektual dinamikanı, varlıq üslubunu, və düşüncə tərzini qaçılmaz şəkildə əhatə edən məhsuldar impulsu rədd edir və ya kənara atır. Mütəfəkkirin elmi təsiri necə olursa olsun o, öz cəmiyyətinə yeni təkan, və yeni nəfəs verir. Haydeqqer, Qərbin fəlsəfi irsinin oxunması layihəsini hazırlayarkən, Qərb fikrinə müzakirə və təhlil metodunu gətirmişdir. Aristotelin irsinə dair öz şərhinin təqdim edilməsi üçün Haydeqqer tərəfindən hələ 1922-ci ildə yazılmış mətndə metafizik ənənəyə girişin açar sözü ləğv olunmuşdur: müasir fəlsəfəni təcrid edən konseptuallığı sökmək, varlığın unudulması səbəblərini bərpa
36 - Zaki Najib Mahmoud :Tajdid al-Fikr al-‘arabi, Beyrouth (Renouveau de la pensée arabe) (Ərəb fikrinin yenilənməsi), le Caire, 1974, s. 9-20. В: Moushir Aoun : Heidegger et la pensée arabe, s. 34. 37 - Adonis – 1930-cu ildə anadan olan, Əli Əhməd Said Esber adlı, fransızdilli suriyalı şairin təxəllüsüdür. Bu ləqəb Yaxın Şərqdə çox məşhur və siklik dirçəlişin simvolu olan Finikiya tanrısına aid edilir.
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
35 etmək, və müasirliyin subyektiv şüuru kateqoriyalarının radikal tənqidi haqqında sualı yenidən təkrar gözdən keçirmək 38 . Bu məqsədə nail olmaq üçün o, ömür boyu çalışacaqdır. Ərəb fikri de-konstruksiyanı bir metod kimi qəbul etmədi. Radikal olmadığı dövrdə o, barışıqlıq, konvergensiya və sintezə yönəlmişdir. Bütün bunlara daha yaxından nəzər salanda, hər şeyi şübhə ilə rədd edən ənənəçilər özlərinin həyat tərzlərini müasirliyə qarşı qoymaqla geri qalmış və hüdudlarını aşmış metafizika ilə həmişəkindən daha çox varlığın unudulmasına kömək edən texniki özgələşmə aləmi arasında azaraq tarixi həqiqətindən uzaqlaşmış, müasirliyində birmənalı olmayan və insanları birləşdirən cəhətlərdən daha çox ayıran cəhətləri vurğulamaqla perspektivdə deqradasiyanın başlanğıcını elan etmiş Qərbə, eyni şəkildə, etimad göstərməyən haydeqqerian fikrindən heçdə fərqlənmirlər. Dilin daxili zənginliyi üzərində hökm sürən reklamlar əsasında qurulmuş bu dünyada artıq özünü evdə hiss etməyən Daseinin axtarışları zamanı yeni insanı onun ontoloji sıxlığını üzə çıxararaq şeylərin “öz”ündən tapmaq üçün Haydeqqerin fikri fenomenoloji qermenevtika ilə təsbit edilir. Beləliklə, tarixə nəzər salanda iki fikir – ərəb və haydeqqerian və ya qərbi – biri birinə o qədər də, yad və diametral şəkildə zidd deyil. Bir az daha yaxından baxanda, biz görürük ki, etik nöqteyi-nəzərdən onlar, hərəsi özünəməxsus şəkildə, monoteist din təməli üzərində qurulub. Lakin, islam heçlikdən gəlməmişdir o, özündən əvvəlki dinlərin izi ilə getmiş, eyni esxatologiyadan ilhamlanmış, Adəmin vaxtından mövcud olan və Bibliyada yer almış eyni hekayə və əhvalatlardan ruhlanmış, və etiraf etmişdir ki, əvvəlki mətnlərdə çatışmayanları tamamlayıb. Bir fəlsəfi nöqteyi-nəzərindən, Qərb fikri yunan fikrindən irəli gəlmişdir, lakin, təkcə ondan yox, və birbaşa deyil. Yunan fikri, fəlsəfəsi və elmi ilk olaraq ərəblərə ötürülmüş, daha doğrusu, ərəblər onun axtarışlarına çıxaraq tapıb oxumuş, assimilyasiya etmiş və Buxaradan Mərakeşədək islamın əhatə etdiyi bütün ölkələri və onların təmsilçilərini inteqrasiya edən bir ölçüyəgəlməz diapazonda məhəlli materiallar ilə tamamlamışlar. Bütün bunlar ərəb dilində əsrlər keçdikdən sonra ilk dəfə müasir Qərbin təmsilçilərinin sələfləri tərəfindən aşkar olunmuşdur. Mən Haydeqqer haqqında ekstrapolyasiya etməli olsaydım, deyərdim ki, varlığın unudulması hamı üçün ellinistik ola bilməz. Tarixdə olmaq sehrli bir məqamdır ki, iki və ya daha çox universal sivilizasiyalar arasında bağlantını təcəssüm etdirir, və yunan fikrinin ərəb fikrinə və ya ərəb fikrinin Qərb fikrinə
38 - Martin Heidegger : Questions IV, Paris, Gallimard, 1968, s. 48. « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
36 keçdiyi anlar da, həmin məqamların qaynağı hesab edilə bilər. Bəşəri sivilizasiya bu “keçid ayinlərində” özünü hər dəfə bir varlıq qaynağı kimi təqdim edir. Quranın varlıq həqiqətinin qaynağı kimi dərk edilməsi qapalı surətdə həyata keçə bilməz. Bu mətn dini, tarixi, batıni, həmçinin digər bəşəri fikir formalarını inteqrasiya edərək, onu qabaqladığı və ondan sonrakı arasında işıqlandırma kimi çıxış edir. Qapanma bu mənbəni onun öz mifoloji və ontoloji sələflərindən və onun işığına doğru ardınca gedəcəklərdən təcrid edilmiş vəziyyətdə saxlayır. Buna baxmayaraq demək olar ki, bu qapanmanın səbəbi, yenə də, tarixdədir. Əsrlər boyu sürən siyasi işğal, mədəni əlaqələrin kəsilməsi, fikir durğunluğu və zehni fəaliyyətsizlik dövründən sonra yuxudan oyanmağa çalışan, kəsilmiş kökləri ilə əlaqə tapa bilməyən ərəb dünyası özünü tanınmaz bir mühitdə aşkar edir. Ziddiyyətli tərəddüdlər və ixtilaflardan uzaqda olmaqla onun öz vücudu ilə birləşməsinin yeganə alternativi islamın həqiqiliyindədir. Hətta, əgər ərəb fikri özünü planetar təlaşdan uzaqda saxlasa da, öz şəxsi identikliyinin həqiqiliyi qarşısında o, kor qalır. Bunun üçün də, o, tarixinin dinamikasına işləyərək haydeqqerian fikrinin çağırışına səs versəydi, bundan ancaq qazanardı. Eləcə də o, həqiqətən də, varlığı dinləməyə və ona xidmət etməyə başlayardı ki, bütün dövrlərə məxsus olan bəşəri gerçəkliyin qarşısında heyran olsun. Fəlsəfənin qarşısında şüura və təəccüblənməyə istinad edən bu heyranlıq ilə, ona veriləcək bir çox suallar ortaya çıxır, xüsusilə də, onlar insan haqqında və müxtəlifliyi və mürəkkəbliyində olan gerçəklik haqqındadır. Bu da ona görünən fərqləri tapıb aradan götürməyə kömək edərdi: həm ərəb dövlətləri arasında, həm ərəb dünyası ilə Qərb arasında, eləcə də, onlar və onların hazırkı dövrü, və ya keçmişi arasında, və əlbəttə ki, daha fəlsəfi səviyyədə pozitiv və humanitar elmləri və onlara məxsus olan fikir istiqamətləri də daxil etməklə. Beləliklə, fərdiyyətlər manifesti üzərində dayanmaq əvəzinə o, öz dərinliklərində hər hansı bir rasional rekuperasiyaya qarşı davamlı olan ontoloji sıxlığın tükənməz ölçüsünü aşkar edə bilərdi. Dünyaya ontoloji yaxınlığına görə insan – varlığın çobanıdır 39 . Əgər ərəb fikri öz identikliyini axtarırsa o, onu mondéité ölçüsünün xaricində tapa bilməz, çünki ərəb individuumu da, öz qorxuları, narahatçılıqları, və qayğıları ilə
39 - Martin Heidegger : «Qu'est-ce que la métaphysique ?» («Metafizika nədir?») «Le Nouveau commerce» № 14-1969 («Yeni ticarət») adlı toplumda nəşr edilmiş, 1929-cu ilin konfransıdır. Tərcüməsi təqdim olunub, və şərh edilir : «Cahier de l'Herne» № 45: Xüsusi buraxılışı Haydeqqer : 1983, с. 47-58. Mondéité – (alm.) Yalnız Dasein –nin vasitəsi ilə ifadə olunmuş dünya konsepsiyasını nəzərdə tutan Martin Haydeqqerin terminidir. – Tərcüməçinin (M.L.) qeydi. « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
37 dünyada mövcud olan varlıqdır (être-au-monde
can atmaqla o, ideal dünyada Xilafət modeli üzərində ədalətli cəmiyyət quruluşunun rekonstruksiyasına ümid bəsləyərək müvəqqətilik və tarixilik məfhumlarını bərpa etməyə çalışır. Bu da, Platonun Respublikasından, Müqəddəs Avqustinin Tanrının şəhərindən, və ya Farabinin Fəzilətli şəhərindən heç də fərqlənmir. Bu modelin arxasında orta ərəb vətəndaşı, ola bilsin ki, hüquq və səlahiyyətlərə malik olan təbəələrin müasir cəmiyyətindən başqa heç bir şey görmür, lakin, onun özünə olan hörmətini və heysiyyətini bərpa edən bərabərlik və ədalət dünyasına bu giriş onun gözünə hasarlanmış görsənir və bir pərdə onu onun həqiqətindən ayırır. Lakin, “Varlıq və zaman” (Sein und Zeit) öz problematikasını insanın bütövlüyünə zəmanət verən, onun parçalanmasının qarşısını alan üç təməl – “tarix”, “dünya”, və “zaman” üzərində qurur. Bu da ki, insanın yerini müasirliyin orbitində dəyişdirən və onun ətrafında müxtəliflik, mübadilə və bərabər faydalanma harmoniyasını yaradan dinamik gözləyişə və bir tarixi və tarihsel (historiale) ölçüyə doğru getməsi əvəzinə, insanı keçmişdə və fərdilikdə qapatdıran səciyyəvi bloklamaların aradan qaldırılması üçün ərəb fikrində xətti görünməyən zaman məsələsidir 40
. İki fikir arasında bu düşüncədə Muşir Aunla birlikdə demək olar ki, haydeqqerian fikrin müasir ərəb mədəniyyəti universumuna inteqrasiyası müasir ərəb cəmiyyətlərinin çoxqütblü açılması şərti ilə əsaslandırılır. Qloballaşma və identikliyin məhv olması dövründə varlığa bu növ yanaşma bir planetar qurtuluşa dair fürsətləri daha da möhkəmləndirə bilər 41 . Əlbəttə ki, bu ambisiyalı, lakin, zərif bir ideyadır, çünki dəyişməzlik iddiasında olan bir fikri hərəkətə gətirməyi nəzərdə tutur, lakin, dünyanın vəhdətliyini xilas etmək üçün onu təşkil edən bütün ünsürlərin iştirak etməsi vacibdir. Bəşəriyyətin bütün qurucu elementlərini dərhal açılış hərəkatına yönəltməyə ehtiyac var, çünki qəbul edilməmiş, izah olunmamış, və qeyri-müəyyən müasirliyin ağırlığı altında ərəb xalqlarının nəfəsləri kəsiləcək və onlar gücdən düşəcəklər.
«In-der-Welt-sein» – alman dilində Haydeqqerin orijinal terminidir. Hazırda məqalədə fransız dilində müəllif tərəfindən işlənən «être-au-monde» termini onun ekvivalentidir. – Tərcüməçinin (M.L.) qeydi. 40 - Moushir Aoun : Heidegger et la pensée arabe, s. 50. 41 - Yenə orada, s. 10. « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. Martin Heidegger : Sein und Zeit, Traduction : « Etre et Temps », Rudolf Boehm & Alphonse Waelhens, Paris : Gallimard, 1964 ; réédité en 1986. 2. Martin Heidegger : Essais et conférences - Traduction : André Préau - Paris : Gallimard, 1958. 3. Martin Heidegger : Questions I - Traduction : Henry Corbin - Paris : Gallimard, 1968. 4. Questions II - Traduction : Axelos, Beaufret, Janicaud, Braun, Haar, Paris : Gallimard, 1972. 5. Questions III - Traduction : André Préau, Paris : Gallimard, 1966. 6. Questions IV - Traduction : Henry Corbin, Paris : Gallimard, 1976. 7. Martin Heidegger : Les chemins qui ne mènent nulle part, Traduction : Wolfgang Brokmeier, Paris : Gallimard, nouvelle édition, 1980. 8. Martin Heidegger : Lettres sur l’humanisme, Traduction : Roger Munier, Paris : Aubier, 1983. 9. Martin Heidegger : Acheminement vers la parole : « Entretien sur la parole avec un Japonais », Traduction : Beaufret, Brokmeier, Paris : Gallimard, 1976. 10. Martin Heidegger : Kant et le problème de la métaphysique (1929), traduction Rudolf Böehm et Alphonse de Waelhens, Paris : Gallimard, 1953. 11. Martin Heidegger : Nietzsche I - II, traduction : Pierre Klossowski, Paris : Gallimard, 1971. 12. Martin Heidegger : « Qu'est-ce que la métaphysique ? » in : « Cahier de l'Herne » n° 45 : numéro spécial Heidegger : 1983. 13. Georg Hans Gadamer : Les Chemins de Heidegger, trad. Jean Grondin, Paris : Vrin, 1983. 14. Michel Haar : Martin Heidegger, Paris : Editions de l'Herne, coll. « Cahier de l'Herne », 1983. 15. Hugo Ott : Martin Heidegger, Eléments pour une biographie, trad. J.-M. Beloeil, Paris : Payot, 1990. 16. Aoun Mouchir Basile : Heidegger et la pensée arabe, Paris : L’Harmattan, 2006. 17. Moushir Aoun : Heidegger et la pensée arabe, p. 50.
Le Coran : traduction de Denise Masson.
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|