S. K. Ganiyev, A. A. Ganiyev, D. Y. Irgasheva ma’lumotlar bazasi xavfsizligi

Nazorat savollari
1. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi qismtizimining arxitekturasi 
qanday mexanizmlami o‘z ichiga oladi?
2. MBBTda imtiyozlaming qanday turlari mavjud?
3. Foydalanishni boshqarishda tasavvurlardan foydalanishni 
tushuntiring.
4. Foydalanish huquqlarining ierarxiyasi.
5. Xavfsizlik belgilari va foydalanishni majburiy nazoratlash.
6. Xavfsizlik belgisining komponentlarini tushuntiring.
7. Ma’lumotlar bazasi serverini klaster tashkil etilishini tu­
shuntiring.
8. Ma’lumotlami tirajlash nima?
9. Server va mijozlar orasidagi kommunikatsiyalami himoya-
lash.
5.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining himoya
profillari
MBBT, operatsion tizimlari kabi, tarkibida xavfsizlik servis- 
larining kombinatsiyasi mavjud, ammo operatsion tizimdan farqli 
holda o‘z ehtiyojini qoplay olmaydi. MBBT operatsion tizim mexa- 
nizmlari va funksiyalaridan foydalanadi. Bunday ikki sathlik o'ziga 
hos tahdidlaming paydo bo‘lishiga olib keladi va mos qarshi harakat 
vositalarining jalb qilinishini talab etadi. Masalan, ma’lumotlar 
bazasi operatsion tizimi tomonidan boshqariluvchi fayllarda yoki 
disklarda joylashadi, demak, ma’lumotlar bazasiga MBBTning shtat 
vositalari yoki operatsion tizim mexanizmlari yordamida murojaat 
etib, fayldan yoki qurilmadan foydalanish mumkin. Bunday imko-
124

---

niyatlar MBBT himoyasi profilida (uning prototipi “To‘q sariq 
kitob” ning S2 xavfsizlik sinfiga mos keladi) hisobga olinishi shart. 
Bu yerda autentifïkatsiya tushunchasi kiritiladi va u MBBT uchun 
foydalanuvchi identifïkatorining haqiqiyligini tasdiqlovchi mexa- 
nizmni taqdim etadi. Yuqorida tilga olingan ikki sathlikning yana 
bir ko‘rinishi - bazaviy konfiguratsiya xavfsizligi faraz qilinadi, 
ya’ni bazaviy tizim (operatsion tizim va/yoki xavfsizlikning tarmoq 
servislari, va/yoki maxsus dasturiy ta’minot) o‘matilgan, konfi- 
guratsiyalangan va xavfsiz boshqariladi.
Bazaviy tizim MBBT bilan bog‘liq barcha fayllami ruxsatsiz 
foydalanishdan himoyalashga imkon beruvchi foydalanishni bosh- 
qarish mexanizmlarini ta’minlashning lozimligini ko‘zda tutuvchi 
xavfsizlik maqsadlari ham ushbu yo‘nalishga taalluqli. Undan tash- 
qari, operatsion tizim xavfsizlik fiinksiyalarini yakkalash va MBBT 
jarayonlarini himoyalash uchun vositalami taqdim etadi. Aytish 
mumkinki, boshqarish va yakkalash nafaqat bazaviy operatsion ti­
zim vositalari tomonidan, balki MBBT komponentlarini tarmoq 
uzellari bo‘yicha tarqatish va tarmoqlararo ekranlardan foydalanish 
yo‘li bilan ham arxitekturaviy madadlanishi mumkin.
Xavfsizlikning funksional talablariga kelsak, xavfsizlik funk- 
siyalari (FPT_TDC) orasida ma’lumotlaming hamdâ xavfsizlik 
funksiyalarining taqsimlangan MBBT (FPT TRC) doirasida tak- 
rorlanishdagi ma’lumotlaming muvofiqligiga qo‘yiladigan talablar- 
ning muhimliliga ishora qilish mumkin. Muvofiqlikka taqsimlangan 
tranzaksiyalami ishlashning qandaydir shakli yordamida yoki sin- 
xronlashning qandaydir protokolini qo‘llab, takrorlanuvchi ma’lu- 
motlami yangilash yoii bilan erishish mumkin.
Foydalanuvchanlikka hujumdan himoyalash uchun himoya 
profilida foydalanuvchilarga ajratiladigan kvotalaming (FPU- 
RSA.l) amalga oshirilishi hamda parallel seanslarga (FTA_MCS.l) 
bazaviy cheklashlar ko‘zda tutilgan.
Zamonaviy MBBT xususiyatini, xususan, tranzaksiyalar mexa- 
nizmi tomonidan amalga oshiriluvchi ma’lumotlaming dinamik 
yaxlitligini ta’minlash talabini hisobga olish zarur. Xavfsiz tiklash 
talablari haddan tashqari umumiy xarakterga ega. Tarmoq muhiti- 
dagi standart tahdidlardan himoyalash butunlay bazaviy tizim zim- 
masiga yuklatilgan.
125

---

“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining himoya profili” 
(“Database Management System Protection Profile”) ma’lumotlar 
bazasida saqlanuvchi axborot konfidensialligini, yaxlitligini va foy- 
dalanuvchanligini himoyalash uchun talablar mavjud tashkilotlar- 
dagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun xavfsizlik talab- 
larini belgilaydi. Bunday axborotni fosh etish, modifikatsiyalash 
yoki xizmat qilishdan voz kecliishga undash tashkilot faoliyatiga 
yomon ta’sir etishi mumkin. Ushbu himoya profili quyidagilarni 
belgilaydi:
- 
asosiy talablar majmuini.
Himoya profiliga mos barcha ma’­
lumotlar bazasi ushbu talablami qondirishi shart;
- 
autentifikatsiya paketlari
majmuini (bir yoki undan ko‘p 
bunday paketlar himoya profiliga mos ma’lumotlar bazasida ta’- 
minlanishi shart).
Ushbu tizimlar ma’muri quyidagi imkoniyatlarga ega:
- tizim doirasida oxirgi foydalanuvchilar huquqlarining buzi- 
lishini bartaraf etish maqsadida ular harakatini boshqarish va doimo 
nazoratlash;
- yakka foydalanuvchilar tomonidan resursdan foydalanishni 
boshqarish va foydalanuvchilar harakatini hisobga olish.
Autentifikatsiya paketlari fbydalanuvchining haqiqiv ekanligi- 
ni tasdiqlash uchun vositalar taqdim etadi:
- operatsion tizimda autentifikatsiya (foydalanuvchi xost ope- 
ratsion tizimida autentifikatsiyalangan va ma’lumotlar bazasida 
identifikatsiyalangan);
- ma’lumotlar 
bazasida 
autentifikatsiya 
(foydalanuvchi 
MBBTda identifikatsiyalangan va autentifikatsiyalangan).
Ushbu profilning kelgusi nashrlarida autentifikatsiya paketlari 
ro‘yxatining kengayishi mumkinligini (masalan, autentifikatsiyaga 
asoslangan katalogni kiritish uchun) ta’minlash maqsadida asosiy 
talablar va autentifikatsiya paketlarini bir-biridan ajratish qabul 
qilingan.
Xavfsizlik bo‘yicha topshiriqning ushbu himoya profiliga 
mosligini arz qilish uchun autentifikatsiya paketi o‘matilishi lozim. 
Himoya profiliga moslik arzlarini “MBBT operatsion tizim 
vositalari yordamida autentifikatsiyalash rejimida yoki “MBBT
126

---

operatsion tizim vositalari va ma’Iumotlar bazasi vositalari 
yordarnida autentifikatsiyalash rejimida” aniqlashi lozim.
MBBT himoyasining profili aktivlarga xavf-xataming o‘rtacha 
darajali qandaydir umumlashgan muhiti uchun belgilangan. 
Ishonchlikka talablar va flinksiyalaming minimal barqarorligi xavf- 
xataming ushbu darajasiga muvofiq tanlangan.
Odatda, MBBT ma’Iumotlar bazasidan ko'pgina foydalanuv- 
chilaming bir vaqtda foydalanishlarini ta’minlash uchun ishlatiladi.
MBBT turli usullar orqali konfiguratsiyalanishi mumkin:
- ma’Iumotlar bazasidan yakka foydalanishli