S t a t I s t I k a

4. 
Statistik ko‘rsatkichlar tizim i 
- bu bir-biri bilan o ‘zaro bog‘langan 
statistik ko‘rsatkichlar yig‘indisidir. Statistik k o ‘rsatkichlar tizim i ijtimoiy 
hayotni, barcha po g ‘onalarini o ‘zida qamrab oladi. A garda k o ‘rsatkichlar 
mam lakat, hudud, tarm oq darajasida hisoblansa, ular m akro daraja k o ‘r- 
satkichlari deyiladi. Agarda korxona, firma, oila va shu kabi darajalarda 
hisoblansa, m ikro daraja ko‘rsatkichlari deyiladi.
Yana bir masala. Statistika sotsial bilim ning eng m uhim qurollaridan 
biri sifatida yagona ilm sohasimi yoki bo‘laklardan tashkil topganm i? 
degan savol tu g ‘iladi. A slida statistika bitta narsa, lekin bir qancha 
tarm oqlari (sotsial, iqtisodiy, m oiiya va h. k) mavjud.
Statistikaning umum iy nazariyasi omm aviy hodisalarni statistik o ‘r- 
ganishning umum iy tam oyillarini va m etodlarini yaratish bilan shu- 
g ‘ullanadi. Sotsial statistika aholining turm ush tarzini va boshqa sotsial 
m unosabatlam i ifodalovchi ko'rsatkichlar tizim ini shakllantirish bilan 
shug‘ullanadi. Iqtisodiy statistika m am lakatda ro ‘y berayotgan makro- 
iqtisodiy darajali o ‘zgarishlarning miqdoriy tom onlarini o ‘rgansa, insti- 
tutsional birliklar statistikasi - firma va korxonalar darajasidagi hodisa­
lam ing miqdoriy tom onlarini o ‘rganadi.
Statistika o ‘z obyektini m a’lum m etodlar yordam ida o ‘rganadi.
Statistika dialektik m etodga asoslanib, o ‘z predm etining o ‘ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olgan holda, omm aviy hodisa va voqealarni o ‘r- 
ganishning maxsus statistik m etodlarini yaratgan. U lam ing y ig ‘indisi 
statistika m etodologiyasi deyiladi.
Istalgan omm aviy hodisa va voqealar to ‘g ‘risida m a ’lum bir xulosaga 
kelish uchun biz, birinchi navbatda, ular haqida m a’lum otlar to ‘plashimiz, 
ikkinchidan, to ‘plangan m a ’lum otlarni tartibga solib, ulam i jadvallarga 
joylashtirishim iz va grafiklarda tasvirlashim iz, uchinchidan, olingan 
va hisoblangan ko‘rsatkichlarni har tom onlam a tahlil qilishim iz kerak. 
M ana shu shartlam i to ‘liq bajarsak, o ‘rganilayotgan omm aviy hodisa 
va voqealar to ‘g‘risida obyektiv xulosaga kelishim iz mumkin. Shuning 
uchun ham har qanday statistik tekshirish statistik kuzatish, jam lash va 
guruhlash ham da statistik tahlildan iborat uch bosqichga b o ‘linadi.
Tekshirishning har bir bosqichida maxsus statistik m etodlar qo‘llani- 
ladi. Birinchi bosqichda - statistik kuzatish metodi, ikkinchi bosqichda
18

---

-ja m la s h va guruhlash m etodlari, statistik jadvallar va grafiklar, uchinchi 
bosqichda- turli umum lashtiruvchi k o ‘rsatkichlam i (mutlaq, nisbiy va 
o ‘rtacha miqdorlar, dinam ika ko'rsatkichlarini tahlil qilish, balans, indeks 
va boshqa) hisoblash va tahlil qilish metodlari.
Ilmiy j ihatdan asoslangan statistik tadqiqot qayd etilgan m etodlam ing 
chambarchas bog‘liq ravishda olib borilishini taqozo etadi.