Şahbaz muradov, ÇİNGİz baxiş
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Erməni vilayəti»
~ 53 ~ ekspansiyasına məruz qaldı 25 . Azərbaycan xalqının və Qacarlar dövlətinin həmin dövrdə rus işğalına qarşı apardığı müharibələrdə Rusiya qalib gəldi. Nəticədə 1813- cü və 1828-ci illərdə Rusiya ilə Qacarlar dövləti arasında bağlanan müqavilələrə görə, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisini əhatə edən İrəvan xanlığı da daxil olmaqla bütün Şimali Azərbaycan xanlıqları Rusiya imperiyasının hakimiyyəti altına keçdi. Azərbaycanın siyasi həyatında dönüş nöqtəsi olan bu faciəli tarixi hadisələr Azərbaycan əhalisinin milli tərkibində köklü dəyişikliklərin başlanğıcı oldu. Əvvəla, 1804-1813-cü və 1826-1828-ci illəri əhatə edən bu uzun müddətli müharibələrdə hərbi texnikasına görə qat-qat güclü olan rus ordularına qarşı ölüm-dirim mübarizəsi aparan Azərbay- canın müsəlman əhalisi böyük itkilər verdi. O biri tərəfdən demək olar ki, müsəlmanların hər 3-4 nəfərindən biri qırğınlardan və mal-dövlətlərinin qarət olunmasından canını qurtarmaq üçün Güney Azərbaycana qaçmışdılar ki, onların da bir hissəsi orada məskunlaşaraq bir daha geri dönmədilər 26 . Əvəzində isə Rusiya hökümətinin təşəbbüsü ilə İranda yaşayan ermənilərin sistemli şəkildə Azər- baycana köçürülməsi prosesi başlandı. Belə ki, bu müharibələrdə xristianlıq faktoru əsasında müsəlmanlara xəyanət edərək rus ordularına hər cür yardım edən 25 Современный Иран (справочник), Москва1975, səh. 133-135 26 История Азербайджана, 2-ci cild, Bakı – 1960, səh. 22-23 ~ 54 ~ ermənilər təbii olaraq rusların müttəfiqlərinə çevrilmişdilər. Ona görə də Rusiya Qafqazda möhkəmlənmək üçün ermənilərin simasında özünə sadiq olan sosial bazanın formalaşdırılmasına çalışırdı. Eyni zamanda Rusiya ermənilərin hesabına Türkiyə və İran kimi iri müsəlman ölkələrinə qarşı ekspansiyanist niyyətlərini gerçəkləşdirmək üçün zəmin yaratmağı və erməniləri səfərbər edərək, siyasi- hərbi gücə çevirməklə onlardan istifadə etməyi plan- laşdırırdı. 1813-1825-ci illərdə ermənilər əsasən Qarabağın müsəlmanlardan boşalan ərazilərinə və xristian təriqətli etnik qrupların yaşadıqları başqa bölgələrə köçürülürdü. 1828-ci ildə bu proses daha da gücləndirildi və sistemli şəkil aldı. Belə ki, Rusiya çarı İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində «Erməni vilayəti» (rus dilində: « Армянская область ») adlı inzibati bölgənin yaradıl- masına fərman vermişdi. Türkmənçay müqaviləsinə görə İran hökuməti rus emissarlarının İran ərazisində sərbəst olaraq ermənilər arasında təbliğat kompaniyası aparmasına şərait yaratmış və ermənilərin Azərbaycana, müsəlmanların isə İrana köçməsinə heç bir maneçilik törətməyəcəyini öhdəsinə ğötürmüşdü 27 . Ermənilərin Azərbaycana köçürül- məsini stimullaşdırmaq məqsədilə Rusiya höküməti köçməyə qərar verən hər bir erməni ailəsinə yol xərci 27 Глинка С. Описания переселения армян адзербиджанских в пределы России, М. 1831, səh. 44-45 ~ 55 ~ ödəyir, köçəcəyi ərazidə torpaq sahəsi ayırır, mal-mülk sahibi olmaq üçün maddi güzəştlər edir və hətta, İranda qoyub getdiyi ev-eşiyinin və torpaq sahəsinin 5 il ərzində satdırılmasına hüquqi şərait yarat-maqla kompensasiya olunması qayğısına da qalırdı 28 . 1829-cu ildəki Rusiya- Türkiyə müharibəsindən sonra Türkiyədən də ermənilərin Qafqaza axını başlandı və sonrakı rus-türk müharibələrində bu proses daha geniş miqyas aldı. Ancaq qeyd edək ki, təkcə 1828-1829-cu illərdə İran və Türkiyədən gələn ermənilərin sayı 200 min nəfərdən çox idi 29 . Onların yarıya qədəri «Erməni vilayəti»ndə, qalan hissəsi isə Azərbay- canın başqa bölgələrində və Gürcüstanda məskunlaşdılar. Eyni dövrdə keçmiş İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazilərindən on minlərlə müsəlman ailəsi Güney Azərbaycana və Türkiyəyə köçüb getdilər. Hal- hazırda Türkiyənin Kars və İqdır vilayətlərində yaşayan əhalinin bir çoxunu əslən Azərbaycandan olan soydaşlarımız təşkil edir 30 . Həmçinin İranın Maku və Xoy bölgələrində yaşayan və Qaradağlılar kimi tanınan əhali və Urmiya gölünün cənubunda kompakt şəkildə yaşayan qarapapaxlar 1813-1828-ci illərdə Şimali Azərbaycandan 28 Глинка С. Описания переселения армян адзербиджанских в пределы России, М. 1831, səh. 97-111 29 Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказие, СПБ, 1911, səh. 59 30 Брук С.И. Население мира (этнодемографический справочник), Москва 1986, səh. 432-433 ~ 56 ~ köçüb getmiş azərbaycanlılardır 31 . Şübhəsiz ki, bütün bunların nəticəsi olaraq Azərbaycanın milli tərkibində ermənilərin xüsusi çəkisi kəskin şəkildə yüksəldi; o cümlədən «Erməni vilayətində» artıq 1832-ci ildə ermənilər əhalinin 50%-ni təşkil edirdi 32 . Halbuki rus işğalı ərəfəsində bu bölgədə ermənilər əhalinin 15%-ni təşkil edirdi 33 . Beləliklə, Rusiya tərəfindən himayə edilən ermənilər Azərbaycanda imtiyazlı bir etnosa çevrildilər. Təbii ki, bu da öz növbəsində onların demoqrafik inkişafına və başqa yerli xristian etnik qrupların daha sürətlə erməniləşməsinə təkan verdi. 1840-cı ildə Rusiyada inzibati ərazi bölgüsü üzrə aparılan dəyişikliklər nəticəsində «Erməni vilayəti» ləğv edildi və 1849-cu ildə Erivan quberniyasına çevrildi. Azərbaycanın digər əraziləri isə Çar Rusiyasının sonuncu inzibati bölgüsünə görə əsasən Bakı və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyalarının tərkibində idi. Bu ərəfədə Azərbaycana rus əhalisinin köçürülməsi prosesi də sistemli şəkil aldı. 1833-1843-cü illər ərzində intensiv olaraq Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından və Ukraynadan 31 Брук С.И. Население мира (этнодемографический справочник), Москва 1986, səh. 360-361 32 Шопен Н. Исторический памятник состояния Армянской облас- ти в эпоху присоединения к Российской империи, СПБ,1852, səh. 635-642 33 Safarov R.F. Batı Azerbaycan: Etno-politik degişiklikler ve Erme- nistanın kurulması (1801-1921) II Türkler. Ankara – 2002, 19-cu cild, səh. 167-174 Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|