Şahbaz muradov, ÇİNGİz baxiş
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 65 ~ soydaşlarımızın «Həmşəri» və «Şahsevənlər» məhəlləsi adlı yaşayış massivləri formalaşmışdı. 1913-cü ildə Bakıda keçirilən əhali sayımının materiallarında «pers» kimi qeydə alınan Güneyli soydaşlarımızın sayı 47,9 min nəfər idi. Yəni Bakıda hər 6 nəfərdən biri «həmşəri» idi. Beləliklə, azərbaycanlıların Bakı əhalisinin etnik tərkibində xüsusi çəkisinin azalması güneyli soydaşlarımız hesabına xeyli dərəcədə kompensasiya olmuşdu. Ancaq Bakı əhalisinin bütün Azərbaycan əhalisi tərkibində xüsusi çəkisinin kəskin şəkildə artması şübhəsiz ki, bütövlükdə Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibinin Bakıya uyğun şəkildə dəyişməsinə təsir göstərmişdir. Məsələn, 1897-1913-cü illər ərzində Azərbaycanda rusların sayı təxminən 2 dəfə artmış və əhalinin etnik tərkibində onların xüsusi çəkisi olduqca yüksəlmişdir. Ermənilərin sayı da yeni gəlmələr hesabına nisbətən daha yüksək templərlə artmış və əhalinin etnik tərkibində az da olsa onların da xüsusi çəkisi qalxmışdı. Azərbaycanlıların, eləcə də digər müsəlman xalqlarının sayı isə əsasən təbii artım hesabına artdığına görə əhalinin etnik tərkibində onların xüsusi çəkisi bir qədər aşağı düşmüşdü. 1914-1917-ci illərdə Rusiyanın I Dünya Müharibəsində aktiv iştirakı bütün imperiya ərazisində, o cümlədən, Azərbaycanda həyat səviyyəsinin kəskin şəkildə aşağı düşməsinə və təbii ki, demoqrafik proseslərin pisləşməsinə səbəb oldu. Ancaq bu dövrün ən fərqli cəhəti isə Rusiya ~ 66 ~ Ordusu sıralarına yalnız Azərbaycanın xristian xalqlarının (bəzi istisnalarla), o cümlədən, ermənilərin kişi əhalisinin kütləvi şəkildə səfərbər edilməsi idi. Müsəlmanlardan əsgərlik əvəzinə rüsum alınırdı. Bu da şübhəsiz ki, xristian xalqları arasında müharibə ilə bağlı insan tələfatının çox olmasına və nigah əlaqələrinin pozulması səbəbi ilə doğumun kəskin şəkildə aşağı düşməsinə gətirib çıxarırdı. Ona görə də güman etmək olar ki, həmin illərdə Azərbaycanda rusların və ermənilərin sayı xeyli azalmış və uyğun olaraq, əhalinin etnik tərkibində onların xüsusi çəkisi aşağı düşmüşdü. Qeyd edək ki, Çar hökumətinin siyasətinə uyğun olaraq, erməni millətçilərinin başçılığı ilə Qafqazın erməni əhalisi və Osmanlı dövlətinin ərazisində yaşayan ermənilər aktiv şəkildə Rusiya lehində müharibəyə cəlb edilmişdilər. Ermənilərdən təşkil olunmuş yüksək hərbi hazırlığı olan ordu bölmələri Rusiya tərəfində Osmanlı dövlətinə qarşı döyüşür və işğal olunmuş Türkiyə ərazilərində yerli müsəlman əhalisinə qarşı soyqırım siyasəti aparırdılar. 1917-ci ilin sonunda Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə rus qoşunları hərb meydanlarını kütləvi şəkildə tərk etməyə başladılar və ölkə Vətəndaş müharibəsinə sü- rükləndi. Eyni zamanda Rusiya imperiyasının tərkibində olan xalqlar, o cümlədən, Azərbaycan xalqı milli azadlıq uğrunda hərəkata başladılar. Bu ərəfədə, birinci fəsildə qeyd edildiyi kimi Azərbaycanı «Böyük Ermənistan» ~ 67 ~ ideyası üçün hədəf seçmiş erməni-daşnak ideoloqlarının formalaşdırdığı erməni ordusu Erivan quberniyasında və indiki Azərbaycan ərazisində müsəlman əhaliyə qarşı soyqırım əməliyyatlarına başladı. Bakıda hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklərlə («26 Bakı Komissarı» kimi xatırlanır) ittifaqda olan daşnaklar 1918-ci ilin mart ayında Bakıda, Şamaxı və Quba qəzalarında etnik təmizləmə əməliyyatları apardılar. Bu əməliyyatlarda ermənilərlə birlikdə bolşeviklərin və yerli rus-molokan əhalisinin silahlı qruplaşmaları da iştirak etmişdir. Azərbaycanlıların ən kütləvi qırğınları isə 1918-1920-ci illərdə indiki Ermənistan ərazisində törədilmişdir. 1828-ci ildən bəri ordu təşkilatı olmayan və hərbi ənənələrini unutmuş olan azərbaycanlılar təcrübəli erməni hərbi maşınına qarşı hələ çox zəif idilər. Ancaq 1918-ci il mayın 28-də müstəqilliyini elan edən və Gəncədə hakimiyyətini qura bilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərliyi tezliklə Osmanlı dövlətinin hərbi yardımı ilə Milli Ordunun yaradılmasına nail oldu və Osmanlı ordusu ilə birlikdə hərəkətə keçərək, Azərbaycanın daşnak-bolşevik işğalı altında olan ərazilərini azad etməyə başladı. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı daşnak-bolşevik qara-güruhunun işğalından azad edildi. Bütün bu siyasi-hərbi proseslərin nəticəsi olaraq, Azərbaycanda əhalinin sayı 1913-cü ilə nisbətən 1920-ci ildə 387 min nəfər və ya 16,5% azalaraq, 1.952 min nəfər ~ 68 ~ olmuşdu 45 . 1920-ci ildə Azərbaycan yenidən bolşevik işğalına uğradıqdan sonra ölkənin əhalisi sonrakı iki il ərzində azalmağa davam etmiş və 1922-ci ildə 1.863 min nəfər olmuşdur 46 . Bu illər üçün Azərbaycan əhalisinin milli tərkibi haqqında məlumat olmadığı üçün etnoslar üzrə əhali itkisi və ya artımı haqqında dəqiq fikir söyləmək mümkün deyildir. Ancaq 1926-cı ilin etnostatistik məlumatları və bəzi başqa materiallar əsasında apardığımız hesablamalar təxmini də olsa, bir sıra nəticələr əldə etməyə imkan verir. Öncə onu qeyd edək ki, 1926-cı ilin məlumatlarından göründüyü kimi, bəzi müsəlman təriqətli etnik azlıqların etnik mənsubiyyətinə görə olan sayı ana dilinə görə olan sayından kəskin olaraq fərqlənir; bundan başqa bəzi etnik azlıqlar haqqında 1897 və 1926-cı illər üçün verilən məlumatlar arasında kəskin fərqlər vardır. Bu halların müxtəlif səbəbləri vardır və biz bu mövzuya dönəcəyik. Hələlik isə etnik zəmində aparılan soyqırımın nəticələrini üzə çıxarmaq və xətalarımızı minimuma endirmək məqsədi ilə hesablarımız Azərbaycanın bütün müsəlman əhalisini şərti olaraq bir xalq kimi qəbul etməklə aparılmışdır. Həm də unutmaq olmaz ki, erməni terrorçularının soyqırım əməliyyatları təkcə azərbaycanlılara qarşı deyil, bütün yerli müsəlman xalqlarına qarşı yönəlmişdi. 45 Население СССР 1987 (статистический сборник), Москва – 1988, səh.11 46 Yenə orada, səh.11 Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|