Şahbaz muradov, ÇİNGİz baxiş
Yüklə 2,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 49 ~ laşmasına da səbəb oldu 20 . XI yüzillikdən başlamış XIX yüzilliyin əvvəllərinə qədər Azərbaycan Respublikasının ərazisi əsasən Güney Azərbaycanla birlikdə indiki İran ərazisini də əhatə edən böyük türk dövlətlərinin tərkibində olmuşdur; daha doğrusu, Sovet yazılı mənbələrində «Persiya» və ya İran kimi göstərilən, əslində isə Azərbaycan türklərinin hakim etnos olduğu və azərbaycanlı şah sülalələrinin və tayfalarının adını daşıyan (Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşar- lar, Qacarlar və s.) dövlətlərin təməlini bütöv Azərbaycan ərazisi təşkil edirdi. Həmin dövrdə müxtəlif əhali qruplarının Azərbay- candan İrana və İrandan Azərbaycana köçməsi Azər- baycanın etnik tərkibinə xeyli təsir göstərmişdir; bu miqrasiyaların bir hissəsi o zamanki şahların fərmanı ilə siyasi və bəzən də iqtisadi maraqların təmin edilməsi üçün məcburi olaraq aparılırdı. Bəzən İrandan Azərbaycana köçürülənlər arasında irandilli qruplar çoxluq təşkil edirdi; bu da Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibində onların xüsusi çəkisinin artmasına gətirib çıxarırdı. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalına qədərki dövrdə əhalinin etnik tərkibinin formalaşmasında etnolinqvistik, konsolidasiya və assimilyasiya prosesləri önəmli rol oynamışlar. Şübhəsiz ki, azərbaycanlılar və bir 20 Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, Баку – 1991, səh. 198-245 ~ 50 ~ çox yerli xalqlar arasında belə proseslərin intensiv inkişafına dini mənsubiyyətin eyniliyi həlledici təsir göstərmişdir: məlumdur ki, artıq VIII yüzillikdə Azərbay- can əhalisinin böyük əksəriyyəti (bəzi xristian təriqətli qruplar istisna olmaqla) islam dinini qəbul etmişdi. Dini mənsubiyyət birliyi kiçik etnosların azərbaycanlılar tərəfindən assimilyasiyasına və Azərbaycan türklərinin öz içərisindəki etnoqrafik qrupların bütöv etnos kimi konsolidasiyasına təkan vermişdir 21 . Eyni zamanda Azər- baycanda xristian təriqətli etnik qrupların ermənilərlə assimilyasiyası prosesləri də getmiş və çar Rusiyası dövründə daha intensiv xarakter daşımışdır. Azərbaycanda, həmçinin Qafqazın bir çox bölgələrində Azərbaycan dili etnoslararası əsas ünsiyyət dilinə çevrilmişdi. Bu da son nəticədə kiçik etnik qrupların dil assimilyasiyasına uğramasına gətirib çıxarırdı. Belə assimilyasiyaya uğrayanlar ilk növbədə azərbaycanlıların çoxluq təşkil etdiyi rayonlarda yaşayan müsəlman təriqətli etnik qruplar idi. Məsələn, Azərbaycanda, əsasən də Şirvan bölgəsində kiçik qruplarla məskunlaşmış ərəb əhalisi qədim dövrlərdən ikidilli olmuş, sonra isə tədricən öz dillərini unutmuş və başqa etnik qruplarla müqayisədə daha sürətlə və bütövlüklə assimilyasiya olmuşlar 22 . Hal-hazırda Azər- 21 Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, Баку – 1991, səh. 403-405 22 Yenə orada, səh. 401-403 ~ 51 ~ baycanda ərəb etnonimli adları olan onlarla yaşayış məntəqəsi vardır. Ancaq XIX yüzilliyin sonlarından başlamış Azərbaycanda ərəb dilinin daşıyıcısı və ya özünü ərəb hesab edən əhali qrupları qeydə alınmamışdır. İran dil qrupuna aid olan tatlar, tatdilli dağlılar, lahıclar və parslar 23 (Suraxanının avtoxton əhalisi) da azərbaycanlılarla daha intensiv şəkildə assimilyasiya olunan etnik qruplar sırasındadır. Belə ki, əsasən kiçik areallarla məskunlaşmış və onları əhatə edən azərbaycanlılardan heç bir mədəni-dini fərqləri olmayan bu qrupların da əksəriyyəti keçmiş dövrlərdən ikidilli olmuşdur. Bu etnik qruplardan fərqli olaraq, Azərbaycanın cənub-şərqində və İranın qonşu rayonlarında yaşayan talışların, eləcə də tatların xeyli hissəsinin və bəzi başqa müsəlman təriqətli kiçik etnosların azərbaycanlılarla assimilyasiyası başlıca olaraq Sovet döv- ründə vüsət almışdır. Bu da həmin etnosların daha kompakt şəkildə və ya ucqar bölgələrdə yaşaması və ya coğrafi yerləşməsi (çətin gedilən dağ kəndlərində yaşamaları) ilə bağlı olaraq, azərbaycanlılarla mədəni-məişət və iqtisadi əlaqələrinin intensiv olmaması ilə izah edilir. Bununla yanaşı, onu da qeyd edək ki, Dağlıq Qarabağ bölgəsində, eləcə də Azərbaycanın şimalındakı bəzi məntəqələrində yaşayan və Dağıstan dil qrupuna aid olan xristian təriqətli kiçik etnik qruplar dini mənsubiyyət birliyi olan 23 Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, Баку – 1991, səh. 181 ~ 52 ~ ermənilərlə daha sıx təmasda olmuş və erməni dilinin assimilyasiyasına uğramışlar. Artıq XIX yüzilliyin ortalarına doğru onların əksəriyyəti yalnız erməni dilində danışırdılar. Bu xristian etnik qruplardan fərqli olaraq, Şirvanda yaşayan xristian təriqətli tatların ermənilərlə assimilyasiyası Çar Rusiyası dövründə başlamış və Sovet dövründə başa çatmışdır 24 . Ancaq Qəbələ və Oğuz rayonlarında yaşayan xristian təriqətli udilər (kiçik bir qrupu da Gürcüstanın Kvareli rayonunda məskunlaşmışlar) yüz illərlə erməni dilinin və mədəniyyətinin təsiri altında olsalar da öz etnik kimliklərini və dillərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Beləliklə, bütövlükdə rus işğalına qədərki dövrdə Azərbaycanda etnik proseslər əsasən etnolinqivistik proseslərdən ibarət idi. Bir çox etnik qruplar dil assimilyasiyasına uğrasalar da hələ öz etnik kimliklərini qoruyub saxlamışdılar. Ona görə də Rusiyaya qatıldığı anda Azərbaycanın etnik azlıqları daha mozaik tərkibə malik idilər. XVIII yüzilliyin sonlarında hüquqi baxımdan Qacarlar dövlətinin ərazisi sayılan, ancaq Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra (1747-ci il) mərkəzi hakimiyyət zəif olduğu üçün müstəqil xanlıqlara bölünmüş Azərbaycan ərazisinin şimal hissəsi XIX yüzilliyin əvvəllərində rus 24 Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, Баку – 1991, səh. 185-186 Yüklə 2,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|