Sahəsi olduğunu bir daha ortaya qoyur

 
 
 
17
Beləcə dünyada hər  şey başlanğıcdakı dünya modelinin 
analoqu kimi eyni formada doğulub inkişaf edir. Nizami 
poemasının quruluşunun həmin strukturla üst-üstə düşən 
tərəfləri çoxdur. Diqqət yetirsək, görərik ki, başqa  əsərlərinin 
girişində olduğu kimi «Leyli və  Məcnun»da da yaxşı, yaxud 
pisi, xeyir, yaxud şəri meydana gətirən Allahdır. Tövhid və nət 
hissələrində Tanrının dünyayaratmada gördüyü bütün işlər 
İslam mifologiyasına və Azərbaycan türklərinin ilkin 
inanclarına  əsasən verilir. Sonra şair Allahın yer üzündəki 
seçmə insanlarından bəhs açır. Adəmdən başlayaraq 
Məhəmmədə qədər olan əksər peyğəmbərlərin – Musa, Yaqub, 
Süleyman, Davud, Yusif və  İsanın həyatının ibratəmiz mə-
qamlarını poetik dillə diqqət mərkəzinə  çəkir.  Şair bir növ 
göylə yer arasında körpü yaradan həmin müqəddəs insanların 
fəaliyyətindən ibrət aynası kimi faydalanır. Ümumiyyətlə, 
Nizaminin məhəbbət dastanını ilkin təsəvvürlərdəki strukturla 
müqayisə etdikdə məqsədli şəkildə onları təkrarladığının şahidi 
oluruq. 
 
 
 
 
S
IRA
 
DÜNYAQURMANIN 
ƏSAS MƏQAMLARI 
NİZAMİDƏ ƏKSİ 
Əbədilik. Sözün 
əzəli. 
Yaradıcı və adları. Tövhid. 
Qərar. Proses. 
«Kun\\Ol» əmri. 
Nət. Münacat. 
Ünsürlər arasında əla-
qələrin və münasibət-
lərin qurulması. 
Məkan, zaman, kəmiyyət 
vəhdəti. 
Dünyanın quruluşu. Vahid 
- 
əkizlik - üç dünya - 
dörd yön - yeddi qat - doqquz 
göy 

---

 
 
 
18
Yaranışlar. Göy, 
yer, 
dağ, dəniz, Günəş, 
Ay... 
İlk insanın Yer üzünə 
gəlməsi. 
Adəm. 
Allahın seçimləri: 
peyğəm-bərlər. 
Sitayiş. Merac. 
Dünyanı idarə edən 
qüvvə. 
Məhəbbət. Varlıqların öz 
başlanğıcına və insanların 
haqqa - öz yaradıcıcısına 
çatmaq təşəbbüslə-rindən 
doğur. 
0 
Təbiət. Yerin 
faunası və florası 
əmələ gəldikcə, məkan və 
zaman mücərrədlikdən çıxıb 
konkretləşir. 
1 
Cəmiyyət. 
İqtidarlar, sənətkarlar və 
rəiyyət qarşılaşdırılır. 
Mənəvi amilin – bədii sözün 
yaşadılması üçün birincilər 
mədh edilir. 
2 
Dünya daimidir \\ 
Dünya fanidir. 
İnsanın maddi tərəfi – 
bədən, cism dəyişsə də 
(torpağa çevrilsə də), 
mənəvi göstəriciləri - söz və 
yaxşı ad həmişə qalır//Həyat 
şirin görünsə də, ölüm haqq 
sayılır. 
3 
Zaman daim irəliyə 
doğru addımlayır. 
Keçmişə qayıtmaq mümkün 
deyil. 
4 
Hər şey kəmiyyətlə 
taraz-lanır. 
Rəqəmlərin sakrallığı ilə 
dünya-qurmanın mərhələləri 
və əsas strukturları 
işarələnib özünü təsdiqləyir. 

---

 
 
 
19
5 
Sözün qüdrəti. Hikmət və mövizəyə 
(nəsihətə) meydan verilir. 
Şair özü və ailəsi haqqında 
açıqlamalar edir. 
 
 
 
 
 
 
6 
Sözün müqəddəsliyi: 
«Qurani-Kərim» 
«Leyli və Məcnun» 
dastanının əsas mətni: 
a)
 
İnsan doğulur, 
b)
 
boya-başa çatır, 
c)
 
təlim-təhsil alır, 
d)
 
özünü dərk edir, 
e)
 
sevib-sevilir, 
f)
 
eşqi cəmiyyətdə inkar 
edilir, 
g)
 
şərlə qarşılaşır, 
h)
 
mübarizə aparır, 
i)
 
acı-ağrı çəkir, 
j)
 
gerçək aləmin naz-
nemətindən əlini üzür, 
k)
 
vüsala yetir, 
l)
 
dünyasını dəyişir, 
m)
 
haqqa qovuşur!.. 
 
Aparılan müqayisəni daha aydın görmək üçün «Dünya-
qurmanın  əsas məqamlarını göstərən sxem»in «Leyli və 
Məcnun» kitabının strukturu ilə üst-üstə düşən cəhətlərini 
nəzərdən keçirək.  
 
 
 
 
 
 
 
DÜNYAQURMANIN ƏSAS MƏQAMLARINI  
GÖSTƏRƏN SXEM 

---

 
 
 
20
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.  Ədəbilik//Sözün  əzəli. Azərbaycan mifoloji 
dünyagörüşündə bütün maddi və  mənəvi ünsürlərdən  əvvəl 
ƏBƏDİLİK – YARADICI – VAHİD
Qərar. 
Proses. Söz: 
K \Ol
i
D
ÜNYANIN QURULUŞU
 
Dörd ünsür: 
su, od, 
Ünsürlər arasında 
əlaqələrin və 
münasibətlərin 
qurulması 
Y
ARANIŞL
Göy, 
ulduzlar, 
Gü
A
Yer, dağ, 
dəniz 
Bitkilər, 
heyvanlar
İnsan-Adəm 
3
aləm
 
4
yön 
7
qat
 
9 
göy
 
Cəmiyyət 
Mənəvi
aləm 
Sözün 
müqəddəsliyi: 
«Qurani-
Kərim» 
Dünyagörüşlə
ri – inam - din 
Eşq 
dastanı 
Qələm sahibi
və hökmdar 
Hərəkət-
verici 
qüvvə- 
 
EŞQ
 
Məkan, zaman və 
kəmiyyətin vəhdəti 

---