93
Çox içsən insanı incidər o da.
Nizami Gəncəvi yaradıcılığında onlarla belə misralar var
ki, artıq xalq tərəfindən yüz illərdir ata sözü, müdrik kəlam
kimi işlədilir. Məşhur folklorşünas alim M.H.Təhmasib “VII
əsrə qədər Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” məqaləsində
Nizami Gəncəvinin xalq yaradıcılığı ilə bağlılığından bəhs edir:
“Qədim Azərbaycan
ədəbiyyatı haqqında məlumat
mənbələrindən biri də Nizami kimi dahi sənətkarların
əsərləridir. Nizami şifahi ədəbiyyatın bir çox janrlarından
istifadə etdiyi kimi, xüsusilə qədim eposdan da bacarıqla
faydalanmışdır. Bu dahi sənətkarın “Xəmsə”sindən yüzlərlə
kiçik, böyük əfsanələrə, rəvayətlərə, əsatirlərə təsadüf edilir.
Bunlardan bəzilərini o, özü yaratmış, bəzilərini isə yazılı qay-
naqlardan, şifahi ədəbi əsərlərdən istifadə edərək yenidən
işləmiş, təkmilləşdirmiş, xalqdan alaraq yenidən xalqa
qaytarmışdır” (1).
Nizami Gəncəvi “Xəmsə”də istifadə etdiyi rəvayətlər xalq
yaradıcılığının ən əski nümunələri sayıla bilər. “Sultan Səncərlə
qarının əhvalatı”nda dahi sənətkar “iş üz ağardar” xalq ibarəsini
fəlsəfi-didaktik baxımdan elə təsvir edir ki, 1000 ilə yaxın za-
man keçməsinə baxmayaraq, mövzu hələ də öz aktuallığını
saxlamışdır.
İntibah dövrü humanitariyanın incilərindən olan Nizami
xalq ölçü vahidlərini poeziyaya gətirməklə həm xalqın zəngin
mənəvi resurslarını təsvir edir, həm də Şərq poeziyasının
fonopoetika cəhətdən zənginləşməsinə xidmət etmiş olur.
“Sirlər xəzinəsi” poemasında “Ovçu ilə itin və tülkünün
hekayəti”ndə şair yazır:
“Ovçu dözdü, səbrinin misqal boyda arpası
Bəlkə bir dirhəm qədər xeyir gətirdi azı” (2).
Arpa burada çəki vahididir. Bu gün də xalq arasında bu
vahiddən istifadə olunur.
Əsərlərində insanların əski inamları ilə bağlı, səma
cisimlərinə, Göy tanrısına tapınma, kultlarla əlaqəli beytlər
gələnəkdə olan inanclar sisteminə daxildir:
94
Kəmbərstə deyildi Əkizlər bürcü onda,
Qan almağın azaddı o şişkin damarından” (2).
Əcdadların əski inamına görə, göydəki on iki ulduzlar
topasından biri sayılan çevrə, yaxud baş-başa vermiş iki
qızcığaz şəklində Əkizlər bürcü Külək tanrısına çevrilmiş
hesab edilir. Və yaxud:
Ayın üzü tutulub qaralmamışdı hələ,
Su dolu teştin rəngi düşməmişdi bu hala.
Yenə də mövzu xalq inam və sınamalarından gəlir.
İbtidai insanlar Aya sehrli qüvvə kimi baxır, onun gecənin
hamisi hesab edir, şər və qorxulu qüvvələrdən yalnız onun
vasitəsilə qurtaracaqlarını zənn edirdilər. Həmin insanlar Ay
tutulanda teşti, ləyəni döyəcləyib, yaxud mis qapaqları bir-
birinə çırpıb haray-həşir qopararaq Ayı şər qüvvələrdə xilas
etməyə çalışardılar.
Bu türlü mövzular Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında
əksəriyyət təşkil edir.
Nizami Gəncəvini yeni elmi metodlarla öyrənən
Siracəddin hacı şairin xalq inancları ilə bağlı görüşlərini şərh
edərək yazır:
“O, günəş kimi Dolçanın Yusifi oldu,
O, su Dolçası kimi Balığın Yunisi oldu.
Həzrəti Nizami bu beytin ideyasını da zəngin bilgilər
əsasında təqdim etmişdir. Bu bürclərlə bağlı çoxsaylı əfsanə,
əsatir var. Qədim astronomiya xəritələrində, atlaslarda Dolça
bürcü əlində içərisindən su axan kuzə tutmuş adam şəklində
təsvir edilirdi. Bunun fəslin əlamətləri ilə bağlı olduğu güman
edilir. Günəş bu bürcə daxil olanda bahar yağışları başlayır,
dağlarda qar əriyir, çaylarda daşqın olur. Su Dolçanın rəmzi
sayılır. Qədim xalqların düşüncəsinə görə, su hər şeyin həm
əvvəli, həm də axırı idi. Bir sıra miflərdə Dolça bürcünü
ümumdünya tufanı ilə bağlayırlar” (8).
Professor M.Mübariz “Nizami yaradıcılığına
Azərbaycan folklorunun təsiri” məqaləsində qeyd edir ki,
95
“Nizami klassik şairlərimiz içərisində hamıdan artıq xalq
yaradıcılığı xəzinəsindən istifadə etmişdir (3).
Nizaminin folklor əlaqələri müxtəlif şəkildə təzahür
edir ki, bunları da prof. Sədnik Paşayev üç qrupda tədqiq
etməyi mümkün sayır:
1) Nizaminin bilavasitə istifadə etdiyi yerli əsatir və
əfsanələr, yaxud da başqa folklor nümunələri;
2) Xalq ruhuna dərindən bələd olan müdrik sənətkar
kimi Nizaminin özü tərəfindən yaradılmış folklor nümunələri
və onların folklorda izləri;
3) Nizaminin həyatı ilə əlaqədar hadisələr, əsərlərinin
süjet və motivləri əsasında yaranmış yeni folklor nümunələri,
yaxud da el variantları kimi meydana gəlmiş yeni əsərlər (4).
Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı aşıqların da repertuarını
zənginləşdirmişdir. Bir çox aşıqlar Nizamiyə şeirlər həsr
etmişlər və eyni zamanda Nizaminin xalq əfsanəsindən
mövzusunu götürdüyü “Leyli və Məcnun” əsəri aşıqların
dilində dastana dönmüşdür. “Leyli və Məcnun” poemasının
el variantı olaraq çoxsaylı bayatılarla və əfsanələrlə yanaşı
“Leyli və Məcnun” adlı bir xalq dastanı da yaradılmışdır” (5).
Hz.Nizaminin mənəvi arsenalı, bədii irsi sözlü
ədəbiyyatla cilvələnən və folkloru zənginləşdirən üfüqləri
geniş bir yaradıcılıq aləmidir” (7).
Azərbaycan sözlü və yazılı ədəbiyyatında Nizami
poeziyası və yaradıcılığının qüdrətli yüksəlişi bilavasitə onun
qədim və zəngin türk kulturoloji qaynaqları ilə əlaqədardır.
ƏDƏBİYYAT
1.
M.H.Təhmasib. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3
cilddə. I cild. Bakı: 1960.
2.
Dünya kitabxanası seriyasından. Nizami: Lirika.
Sirlər xəzinəsi. Bakı: 1988.
3.
M.Mübariz. Nizami yaradıcılığına Azərbaycan
folklorunun təsiri. “Ədəbiyyat qəzeti”. 24 iyun 1938-ci il. №
9 (174).
Dostları ilə paylaş: |