Samarqand davlat universiteti a. Babayarov, F. Meliyev, I. Ximmatov, M. Subharwall

 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’sul muharrir: 
I.N.Bozorov - 
Samarqand davlat universiteti‖Optimal boshqaruv 
usullari‖ kafedrasi, f.-m.f.n., dotsent 
 
Taqrizchilar: 
I. Xo’jayorov
 
– 
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti 
Samarqand filiali ―Axborot texnologiyalari ‖ kafedrasi mudiri, PhD
S.Qobilov - 
Samarqand davlat universiteti ―Dasturiy injiniring‖ 
kafedrasi, t.f.n., dotsent
 
O’quv qo’llanma SamDU Ilmiy Kengashining 2021 yil 30 noyabrdagi 5-
son bayonnomasi bilan chop etishga ruxsat etilgan. 
 
 
ISBN 978-9943-6430-8-6 
 
 

 
 
 
 
©Samarqand davlat universiteti, 2021 

---

3 
Mundarija 
Kirish ...................................................................................................................... 4
 
1-§.Linux operatsion tizimi. Linux distributivlari ................................................... 7
 
1.1.Linux operatsion tizimi haqida. ......................................................................... 7
 
1.2.Linux va Windowsni solishtirish ..................................................................... 10
 
1.3.Linux operatsion tizimining asosiy xususiyatlari ............................................. 14
 
1.4.Linux distributivlari. ....................................................................................... 18
 
1.5.Linux operatsion tizimini o‗rnatish ................................................................. 25
 
1.6.Linux operatsion tizimi grafik interfeysi elementlari. ...................................... 37
 
1.7.Dasturlarni ishga tushirish usullari. ................................................................. 39
 
2-§.Linux yadrosi. Linux fayl tizimi. .................................................................... 42
 
2.1.Linux yadrosi .................................................................................................. 42 
2.2.Linux fayl tizimi ............................................................................................. 42 
3-§.Linuxda fayl va papkalar bilan ishlash. ........................................................... 48
 
3.1.Fayl nomlari va kengaytmalari ........................................................................ 48
 
3.2.Fayllarni boshqarish uchun Linux buyruqlari .................................................. 50
 
3.3.Linux kataloglari ............................................................................................. 60 
4-§.Jarayonlarni boshqarish va monitoring qilish. ................................................. 63
 
4.1.Ishga tushirilgan jarayonlar bilan ishlash ........................................................ 63
 
4.2.Log fayllar bilan ishlash. ................................................................................. 67
 
5-§.Qobiq dasturlar va ular bilan ishlash. .............................................................. 74 
5.1.Qobiq dasturlar va ular bilan ishlash. .............................................................. 74
 
5.2.Linuxda konsol va terminal bilan ishlash. ....................................................... 77
 
6-§.RPM va YUM yordamida paketlarni o`rnatish. .............................................. 84
 
6.1.Ilovalar do‗koni yordamida o`rnatish .............................................................. 84
 
6.2.Paket menejeri yordamida o‗rnatish ................................................................ 85
 
6.3.Linux tizimidagi paket menejerlari ................................................................. 88
 
6.4.Linuxda dasturlarni o‗rnatiladigan fayllar orqali o‗rnatish .............................. 91 
6.5.Windows ilovalarini Linuxda ishga tushirish. ................................................. 92 
7-§.Linuxda foydalanuvchi va ularning guruhlarini boshqarish .......................... 999
7.1.Foydalanuvchi turlari .................................................................................... 999
7.2.Linuxda foydalanuvchilar yaratish,root foydalanuvchisi. .............................. 103
 
8-§.Tarmoq. Tarmoqni sozlash. .......................................................................... 105 
8.1.Tarmoqni sozlash. ......................................................................................... 105
 
8.2.Internet sozlamalarini o‗rnatish. .................................................................... 110
9-§.DNS bilan ishlash. Tarmoq fayl tizimi va disklari bilan ishlash. ................... 114
 
10-§.Operatsion tizimni zahiralash va tiklash usullari. ........................................ 122
 
10.1.Tizimni zahiralash va tiklash usullari. ......................................................... 126 
10.2.Linuxda xavfsizlik choralari........................................................................ 126
 
XULOSA ............................................................................................................ 130
 
Qiziqarli faktlar. ................................................................................................. 126
 
Testlar va Mustaqil ishlash uchun topshiriqlar .................................................... 133 
GLOSSARIY...................................................................................................... 152
 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‗YXATI ......................................... 158
 

---

4 
Kirish 
Linux qayerdan paydo bo‗ldi va nima uchun u muvaffaqiyatli? 
Keling, o‗ttiz yilga bir soniya orqaga qaytib, bir oz yuguraylik - bu 
osonroq bo‗ladi. Ushbu voqea dunyo so‗nggi o‗n yillikning eng 
muvaffaqiyatli dasturiy ta'minotini yaratuvchisi Linus Torvalds haqida 
bilishidan ancha oldin boshlangan. 1971 yilda yosh dasturchi va 
tadqiqotchi Richard Stallman mashhur Massachusets texnologiya 
institutida ish boshladi. O‗sha paytlarda, "katta kompyuterlar" davrida, 
dasturiy ta'minot ko‗pincha dasturchilarning bepul assotsiatsiyalari 
tomonidan ishlab chiqilgan va unga muhtoj bo‗lgan boshqa 
foydalanuvchilarga bepul tarqatilgan. Hatto yirik firmalar ham buni 
ko‗pincha qilishgan. Masalan, bunday kompaniya AT&T, aniqrog‗i Bell 
Labs edi. Unga kompyuter sohasida ish olib borish taqiqlangan edi, 
shuning uchun Unix operatsion tizimini ishlab chiquvchilar Ken 
Tompson va Dennis Ritchi o‗zlarining ish joylaridan Unix lentalarini 
faqat sarflanadigan materiallar narxi evaziga yuborishdi. 1983 yilga 
kelib vaziyat o‗zgardi - shaxsiy kompyuterlar davri keldi, tijorat 
dasturlari va operatsion tizimlari (xususan, Microsoft DOS) butun dunyo 
bo‗ylab g‗alabali yurishini boshladi va ochko‗zlikning zanglari "katta" 
mashinalar va "jiddiy" dasturlash dunyosiga kirib bordi. Shunday qilib 
Stallman yuragida qayg‗u chekib, GNU loyihasini (www.gnu.org) 
tashkil qildi, uning maqsadi yaxshi kunlarni qaytarish edi. GNU - bu 
"bepul" (yoki "ochiq manbali") dasturiy ta'minot to‗plamini o‗z ichiga 
olgan UNIX-ga mos tizim. 
"Bepul" dasturiy ta'minotning asosiy tushunchasi haqida to‗xtalib 
o‗tishga arziydi. GNU Manifestida juda ko‗p joy "bepul" va "bepul" 
dasturiy ta'minot o‗rtasidagi farqga bag‗ishlangan - rus tilida bu juda 
qisqa bo‗lishi mumkin, chunki bu tushunchalar ingliz tilida bo‗lgani 
kabi, bitta "bepul" so‗zi bilan belgilanmagan. "Bepul" dasturini olgan 
yoki sotib olgan holda siz quyidagilarni qilishingiz mumkin: 

xohlagancha nusxa oling, xohlagancha tarqating; 

uning manba kodini o‗zgartirish yoki takomillashtirish (GNU 
"ommaviy litsenziyasi" bo‗yicha tarqatiladigan dastur har doim 

---

5 
ishlab chiquvchining manba kodi bilan birga keladi - bu tijorat 
dasturining eng qat'iy himoyalangan va hech qachon oshkor 
qilinmaydigan qismidir); 

nihoyat, siz o‗zgartirilgan versiyani bemalol tasarruf etishingiz 
mumkin - hatto uni bepul berib yuboring, hatto buning uchun 
milliard so‗rang. 
Ammo bunday dasturiy ta'minot foydalanuvchisi har qanday 
holatda bitta narsaga haqli emas. U keyingi tarqatish paytida dasturning 
manba kodini yashira olmaydi, o‗zini "egasi" deb e'lon qiladi va shu 
bilan uni to‗xtatadi, dastur, bepul takomillashtirish va rivojlanish. 
Ayniqsa, bunday dasturlar uchun GNU Project "copyleft" tushunchasini 
taqdim etdi ("mualliflik huquqi" dan farqli o‗laroq, mahsulot 
yaratuvchisi har qanday sharoitda unga deyarli barcha mualliflik va 
mulk huquqlarini o‗zida saqlab qolganda - hatto uni butunlay bepul 
tarqatsa ham). Shubhasiz, "bepul" dasturiy ta'minotda qaroqchilik 
muammosi oddiygina mavjud emas. 
GNU hali ham muvaffaqiyatli mavjud. Stallman tomonidan ixtiro 
qilingan GPL (Umumiy jamoat litsenziyasi) ham muvaffaqiyatli emas, 
shu tufayli Linus Torvalds tomonidan ixtiro qilingan Linux o‗zining 
to‗rt yillik faoliyati davomida 20 milliondan ortiq foydalanuvchini yutdi. 
O‗tgan yilning oxiriga kelib ushbu operatsion tizim ostida 
ishlaydigan veb-serverlar soni Windows platformasida ishlaydigan 
serverlar sonidan oshib ketdi. Xususiy foydalanuvchilar sonini aniq 
taxmin qilishning iloji yo‗q - axir, Linux tarqatish, umuman tijorat 
dasturlaridan farqli o‗laroq, do‗stlar yoki notijorat distribyutorlardan 
butunlay bepul olinishi mumkin, shuningdek Linux bilan muvaffaqiyatli 
savdo qiladigan o‗sha kompaniyalarning FTP-serverlaridan yuklab olish 
mumkin. Oddiy kapitalizm nuqtai nazaridan tasavvur qilib bo‗lmaydigan 
sxema barcha ishtirokchilarga mos keladi. "Linus Torvalds o‗zi uch yil 
oldin Finlyandiyadan AQShga, Kaliforniyaning Santa-Klara shahriga 
ko‗chib o‗tdi va sirli Transmeta kompaniyasiga qo‗shildi (uning 
mikroprotsessorlari alohida hikoya uchun mavzu). Ammo Linus Linux 
yadrosida ishlashni tark etmaydi "va Linus ketmaydi, yangi versiyalar 

---

6 
havas qilarli darajada muntazam ravishda chiqarilmoqda, endi unga 
Linuxni 
takomillashtirishda 
yordam 
berilmoqda" 
va 
- 
GNU 
tamoyillariga to‗liq mos ravishda - dunyo bo‗ylab o‗nlab emas, balki 
minglab ishlab chiquvchilar ishlamoqda.