Samarqand davlat universiteti a. Babayarov, F. Meliyev, I. Ximmatov, M. Subharwall

Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Linuxda jarayonlarni ko‗rish usullarini tushuntirib bering;
2.
Linuxda jarayonlarni o‗chirish usullarini tushuntirib bering; 
3.
Linuxda jarayonlarni raqamlanishini tushuntirib bering; 
4.
Linuxda Log fayllar bilan ishlashni tushuntirib bering. 
Mustaqil ishlash uchun topshiriqlar: 
1.
Linuxda jarayonlarni monitoring qilish usullarini o‗rganing;
2.
Linuxda jarayonlarni ishga tushirish, to‗xtatish buyruqlarini 
o‗rganib chiqing; 
3.
Linuxda Log fayllarni ochish va ularni boshqarish o‗rganib 
chiqing; 
 

---

74 
5-§. Qobiq dasturlar va ular bilan ishlash. 
5.1.Qobiq dasturlar va ular bilan ishlash 
Qobiq dasturi (operatsion qobiq)- bu operatsion tizim buyrug‗i 
bilan 
foydalanuvchilarning 
ishini 
soddalashtirish 
uchun 
mo‗ljallangan(qulay interfeysga ega) maxsus dasturdir. Faylning asosiy 
operatsiyalarini, masalan, qidirish, arxivlash va boshqalarni bajarishga 
imkon beradi. 
Linux qobiqlari 
Qobiq - bu dasturlarni ishga tushirish, to‗xtatib turish, to‗xtatish 
va hatto yozish uchun ishlatilishi mumkin bo‗lgan buyruqlar 
interpretatoridir. Qobiq Linux tizimining ajralmas qismi, shuningdek 
Linux va Unix loyihalarining bir qismidir. 
Agar Linux yadrosi sharning markaziy qismi deb hisoblansa, qobiq 
yadroni o‗rab turgan tashqi qavat sifatida paydo bo‗ladi. Qobiqdan yoki 
Linuxdagi boshqa dasturlardan buyruq berilganda, yadro unga javob 
beradi. Linuxga kirishda qaysi qobiqdan foydalanilayotganlikni bilish 
uchun 
/etc/passwd
faylining tarkibiga qarash yoki foydalanuvchi nomini 
shu fayldan qidirish kerak. Ayni damda foydalanilayotgan qobiq nomini 
quyidagicha aniqlash mumkin: 
fgrep bball / etc / passwd 
bball: x: 100: 100: Uilyam H. Ball ,,,,: / home / bball: / bin / 
bash 
Foydalanilayotgan qobiq nomi 
passwd
fayli oxirida ko‗rinadi. 
Linuxning standart qobig‗i 
bash
ning xususiyatlari. 
Brayan Foks va Chet Reyining 
bash
yoki Bourn Again Shell - 
Linuxning eng mashhur qobiqlaridan biri. Bu qobiqda 48 ta o‗rnatilgan 
buyruqlar va o‗nlab buyruq qatori variantlari mavjud. Bash qobig‗i 
sh
qobig‗iga o‗xshash ishlaydi va 
/bin 
katalogida 
sh
nomli ramziy havolani 
o‗z ichiga oladi. Bash sh qobig‗iga o‗xshash ishlashidan tashqari, u 
csh 
va ksh
qobiqlari imkoniyatlariga ham ega. 

---

75 
Qobiq juda funktsionaldir. Masalan, kursor tugmachalari 
yordamida ilgari kiritilgan buyruqlar ro‗yxatiga o‗tish, buyruq satrini 
tahrirlash mumkin va agar dasturning aniq nomini unutib qo‗yilsa, hatto 
qobiqdan fayl nomidan foydalanib yordam so‗rash mumkin. Buning 
uchun buyruq nomining bir qismini kiritish va keyin  
tugmachasini bosish kerak. 
TAB tugmachasi qatorni to‗ldirish uchun ishlatiladi. Masalan, 
uzun va nihoyatda murakkab fayl nomini kiritish kerak bo‗lsa, bu fayl 
nomining boshini yozib, TAB tugmasini bosish fayl nomini avtomatik 
tarzda to‗ldiriladi. Bu amal barcha buyruq nomlariga ham tegishli. 
Bash qobig‗ining o‗zi hech qanday dastur vazifasini bajarmaydi. 
Lekin u barcha ilovalarning bajarilishini ta'minlaydi: chaqirilgan 
dasturlarni topish, ishga tushirish va kirish-chiqishni tashkil qilish. 
Bundan tashqari, qobiq muhit o‗zgaruvchilari bilan ishlash uchun 
javobgardir va ba'zi dalillarni almashtiradi. Ammo qobiqning asosiy 
xususiyati uni kuchli foydalanuvchi vositasiga aylantiradi, chunki u 
oddiy dasturlash tilini o‗z ichiga oladi.
Matematikada uzoq vaqt isbotlanganidek, har qanday algoritmni 
bir nechta asosiy operatsiyalar va bitta shartli operatordan tuzish 
mumkin. Shartli operatorlarning bajarilishi (shuningdek, tsiklli 
bayonotlar) qobiq o‗z zimmasiga oladi. U qo‗llab -quvvatlaydigan 
dasturlash tilining asosiy operatsiyalari sifatida boshqa barcha 
yordamchi dasturlar va dasturlardan (ham operatsion tizimga kiritilgan, 
ham alohida o‗rnatiladigan) foydalanadi, ularga argumentlar va ish 
natijalarini 
uzatilishini 
ta'minlab, 
boshqa 
dasturlarga 
yoki 
foydalanuvchiga uzatadi. Natijada juda kuchli dasturlash tili paydo 
bo‗ladi. Bu qobiqning asosiy kuchi va asosiy funktsiyalaridan biri 
hisoblanadi. 
Ash qobig‗ining xususiyatlari 
Kennet Almquist tomonidan yozilgan bu qobiq Linuxda mavjud 
bo‗lgan eng kichik qobiqlardan biridir. Bu qobiqda 24 ta o‗rnatilgan 
buyruqlar va 10 xil buyruq qatori variantlari mavjud. 
ash
qobig‗i oddiy 
buyruq qatori operatorlari bilan bir qatorda 
cd 
kabi eng keng tarqalgan 
qobiq buyruqlarini qo‗llab-quvvatlaydi. Bu Linuxni bitta foydalanuvchi 

---

76 
rejimida, himoyalangan rejimda yoki Linuxning kichik hajmli xotira 
qurilmalaridan yuklanadigan versiyasini yuklashda ishlatiladigan 
mashhur qobiq. Bajariladigan faylning o‗lchami, bash qobig‗idan 10 
baravar kichik bo‗lib, 
ash
ni kichik fayl tizimlari uchun deyarli ajralmas 
qobiqqa aylantiradi. 
Kornning ommaviy qobig‗i - pdksh 
Dastlab Erik Gysin tomonidan yozilgan 
pdksh
qobig‗ida o‗rnatilgan 
buyruqlar va 20 ta buyruq qatori variantlari mavjud. Afsuski, bu qobiq 
bash
qobig‗i bilan bir xil buyruq satrini qo‗llab-quvvatlamaydi. Biroq, 
bu qobiq ishni nazorat qilishni qo‗llab-quvvatlaydi, shuning uchun 
buyruq satridan dasturlarni to‗xtatib qo‗yish, fonga qo‗yish, qayta 
chaqirish yoki to‗xtatish imkoni bo‗ladi. 
Ksh
qobig‗i UNIX tijorat 
distributiviga kiritilgan 
Korn
qobig‗ining tijorat versiyalariga deyarli 
mos keladi. Bu qobiq uchun qo‗llanmani ksh uchun yaratilgan internet 
sahifalarida va 
/ usr / doc / pdksh
katalogining 
pdksh
ichki katalogida 
topish mumkin. 
zsh qobig‗i
Dastlab Pol Falstad tomonidan yaratilgan 
zsh
qobig‗i Linux uchun 
eng katta qobiqlardan biri bo‗lib, 84 ta o‗rnatilgan buyruqlar bilan 
ta'minlangan. Zsh qobig‗ida 50 dan ortiq buyruq qatori variantlari 
mavjud, shuningdek, sh va ksh qobiq buyruqlarini emulatsiya qiladi. 
Bash va tcsh
qobiqlari singari, zsh qobig‗i ham ilgari kiritilgan 
buyruqlarni ko‗rishga, shuningdek buyruq satrining kiritilishini 
qisqartirishga, tahrir qilishga va yozilishini tekshirishga imkon beradi. 
Bundan tashqari, dasturlarni boshqarish uchun jarayon funktsiyalaridan 
foydalanish imkonini beradi. Ushbu qobiq fayllarni qidirish va shablon 
belgilar yordamida fayllarni qidirish uchun buyruq qatorining keng 
imkoniyatlarini qo‗llab-quvvatlaydi. Ushbu qobiq uchun tizim 
darajasidagi boshlang‗ich fayllar
 / etc
katalogida joylashgan: 
/ etc / zlogin 
/ etc / zlogout 
/ etc / zshenv 
/ etc / zshrc 

---

77 
Linuxda har qanday dasturni qobiq va grafik interfeys orqali ham 
ishga tushirish mumkin (agar X server ishlayotgan bo‗lsa). Qobiqdan 
dasturlarni ishga tushirish GUIda dastur belgisini bosish bilan (ikki 
marta) tengdir. Matn rejimida dasturga argumentlarni yuborish 
grafikdagi dastur belgisiga biror narsa tushirishga o‗xshaydi. Ammo, 
boshqa tomondan, ba'zi dasturlar GUI orqali ishga tushirishga 
moslashtirilmagan va shuning uchun ularni faqat buyruq satridan 
bajarish mumkin. 
Vaqt bir joyda turmaydi. Asosiy dasturlar to‗ldirildi. Endi ma'lum 
turdagi qobiqga o‗xshash turli xil boshqa qobiqlar mavjud. Agar klassik 
sh olsak, uning keyingi rivojlanishi - ksh (Korn shell) va bash (Boshqa 
Bourne qobig‗i). Ikkinchisi GNU hamjamiyati tomonidan yozilgan va 
standart qobiq sifatida Linux bilan birga keladi. Csh izdoshlari orasida 
tcsh eng mashhur. Bu BSD tizimlarida ishlatiladigan standart qobiq. 
Tcsh Linuxda ham ishlatilishi mumkin. 
Qobiqlarning barcha turlarida foydalanuvchi ishining asosiy 
tamoyillari bir xil bo‗lishiga qaramay, ular o‗rtasida hali ham har xil 
farqlar mavjud. Ba'zi qobiqlar boshqa qobiqlarda mavjud bo‗lmagan 
yangi xususiyatlarni qo‗shdilar.