Samarqand oavlat universiteti sud psixiatriyasi

JINOYAT PROTSESSIDA SUD-P3IXIATRIYA EKSPERTIZASI.
AQL1RASOLIK VA AQUMORASOLIK.
FUQAROLIK JARAYONIDA SUD PSIXIATRIK EKSPERTIZASI

1. 
   Aqlirasolik bu - to‘g‘ri fikriash qobiliyati, o‘z harakatiari mohiyatini tushunish va o‘z harakatiari sabablarini erkin farqlash imkoniyatiga ega shaxsga aytiladi. Aqliraso shaxs o'z harakat- larining qonunga zidligirii tushinishi va ular natijalaririi oldindan bilishi shart.
   

Jinoiy huquq nizorni asoslariga muvofiq sodir etgari jinoyat- lariga faqat aqliraso shaxs javobgar bo'lishi mumkin.

1. 
   Aqlinoraso holatida bo'lgan shaxs, jinoyat subyelcti bo'la olmaydi va jinoiy javobgar bo'lmaydi, bunda tibbiy yo'sindagi choralarni qo'llash mumkin.
   

Aqlinorasolik formulasi yuridik va tibbiy mezonlarga ega. Yuridik mezon ikki belgini o'z ichiga oladi:

1. 
   intellektual (o'z harakatiari tavsifini his eta olmaslik);
   
2. 
   irodaviy (o'z harakatlarini boshqaraoimaslik).
   

Bu belgilar ruhiy buzilishlarning og'iriigini faqat tibbiy mezon ya’ni sud-psixiatrik ekspertizasi bah o berishi mumkin. Aqlinoraso- likning tibbiy mezoni ruhiy xastaliik o'zgarishlarining toYt guNMini o‘z ichiga oladi:

1. 
   Surunkali ruhiy kasallik
   

Masalan: Shizofreniya, qarilik, aqlizaiflik, presenif psixozlar Altsgeymer kasalligi kiradi.

2. 
   . Ruhiy holatning vaqtinchalik bo'ziiishi
   

Masalan: Oq alaxlash (belaya goryachka), alkogol paranoidi, gallutsinozi, alkogol mastlik.

3. 
   Aqlizaiflik - inieliekt pasayishi. Bunga xotira, fikriash xastaliklari kiradi.
   
4. 
   Boshqa turdagi buzilishlar, bularga ruhiy kasal bo lmagan balki ruhiyat buzilishlari bilan tavsiflanadigan holatlar. Masalan: psixopatiyalar, nevrozlar kiradi.
   

Sud-psixiatrik ekspertizasi fuqarolik jarayonida katta ahamiyatga ega, chunki u fuqarolarning huquqlarini ruhiy bemor manfaatini himoya qilishga xizmat qilacli.
Layoqatlilik - bu shaxsning ma’ urn uzoq va qisqa muddatlarda ongli ravishda rejali harakat qila olishini belgilaydi.

12

Huquqiy layoqatlilikning tarkibi O'zRFK 17-moddasida ta’sis etilgari, u quyidagichaclir: «Fijgarolar qdhunga mos xususiymulk egasi bolishi, yashash jbylan&an foydalanish va boshqa mulkfardan foydalanish huquqi, meros oli-sh va qoidiriSlj, ish sohasihrva yashash joy ini tan!ash, ilm-fan yangiliklariga muallifftk huquqi, adabiyot va san’at yangiliklari yaratish huquqlariga eda».
Layoqatlilik kishi voyaga etgan 18 yoshdan toiaqonli amalga oshadi. Bu yoshda odarn ruhiy yetukl'ikka erishadi va hayotiy tajriba orttiradi, u o'zining harakatlarini tushunib boshqara oiadi.
Muomalaga layoqatli shaxs. Mustaqil ravishda o'zining huquq va burchlarini bajarish imkoniyatiga ega va o'zining qilayotgan harakatini tushunadi va boshqara oiadi. Ruhiy bemorlarning layoqatlilik mezonlari FK 30-mcdclasida belgilangan ya’ni o'zining ruhiy xastaligi tufayli o‘z harakatlarihing ahamiyatini tushun- maydigari va ulamf boshqara oirnaydigan shaxsni - sud hay’ati layoqatsiz deb tan olishii rnumkin.
Layoqatsizlikning tibbiy va yuridik rnezoni bor.
Tibbiy mezoni:
■ ruhiy 'bdzilishlarda uchraydigan ruhiy kasallik va aqiizaiflik umumlashtiriigah tushunchaiarni birlashtiradi. Ruhiy kasallik o'zining kechishi, beigilan har xil bo'lgan, kishi shaxsiyatining chugur va turg'un o'zqarishlarqa olib keladigan ruhiy kasalliklarni d‘z ichiga oiadi.
Aqiizaiflik. - ruhiy faoliyatning har tomonlama chuqur zaiflashuviga oiib keladigan holatlarni birlashtiradi. Har ikkala holda ham ijtimoiy ko'nikmalarning yaqqol buzilishtari va imkoniyatsizligi
yuz beradi.
Yuridik mezon - (layoqatli va layoqatsiz). • II, ,
Ruhiy buzilishlarning ogWgini belgilaydi va bemorni mustaqil ravishda o'z huquq va burchalarini bajarish imkoniyatidan mahrurn qiiadi. Fuqaroning layoqatsiz deb tan olinishi faqat sud oirqali 0‘zbekiston Respublikasi FK belgilab qo'yilgan tartibda amalga oshiriladi. Layoqatsiz deb tan olingan shaxslar xususiy mulkka egaiik qilishi, meros olish yoki vasiyat qilish huquqlarini yo'qotmaiydilar, balki o'zlarining vasiylarii orqali ishlarni bajarishadi. Spirtli ichimlikiarni suiiste’mol qfitjvbhi yoki giyohvand vositaiarni iste’mol qiluvchi shaxslarga nisbatan fuqaroiik layoqatliiigini chegairaiab qo'yishi munnkin, chunki ular mulkka nisbatan o'zlarining harakati bilan o'z oilalariga moddiy jihatdan zarar etkazishlari

13



mumkin. Sud qaroriga ko‘ra bunday shaxslarga vasiy tayinlanadi va ular bu vasiylarning roziligisiz mulkka nisbatan har xil bitimlar tuza olmaydilar, ish haqi olmaydilar, nafaqa ololmaydilar spirtli ichim- liklarni suiiste’mol qilishni va giyohvand vositalarni qabul qilishni to'xtatganlaridan so'ng sud O'zbekiston Respublikasi FK - 31-mod- dasiga ko'ra Iayoqatlilikni chegaralash to'g'risidagi qarorni bekor qiladr, shuningdek vasiylikni ham bekor qiladi. Bu shaxslarga nisbatan sud-psixiatrik ekspertiza tayinlanmaydi, chunki ular ruhiy kasal hisoblanmaydilar.
Ruhiy faoliyatni yaqqoi va turg'un o'zgarishlarga olib keluvchi surunkali ruhiy kasalliklarda (shizofreniya, o'sib boruvchi faiajlik, qarilik psixozlari) layoqatsizlik va aqlinorasolik bir-biriga to'g'ri keladi.
Ruhiy jarayonning vaqtinchalik buzilishlarida (reaktiv, intoksika- tsion, somatogen psixozlarda) Iayoqatlilikni inkor qilmaydi, ammo bemor shu vaqtda jinoiy javobgarlikka tortilishiga olib keladigan harakat sodir qilsa - aqlinoraso hisoblanadi.
To'liq davolanib ketadigan kasalliklar huruj qiiganida aqlinora­solik, layoqatsizlik bir-biriga to'g'ri kelmaydi. Shaxsning kasailigi xuruj qilgan davrda jamiyatga xavfli harakat sodir qilsa aqlinora- soligi tan olinadi. Ammo u kelajakda o'zining huquq va burchlarini bajarish imkoniyatini saqlab qolishi mumkin. Shuning uchun o'tkir psixoz davrida layoqatsizlik haqida xulosa chiqarishdan saqianish lozim.