hissələrini əhatə edən qədim qalada - Govurqalada
və
onun
ətrafındakı qədim nekropolda qazıntı işləri aparmış və bu nəticəyə
gəlmişdir ki, Şahtaxtı ərazisində hələ e. ə. II minilliyin ikinci
yarısından məskunlaşmış qədim tayfalar şə'nərsalma mədəniyyətini
mənimsəmiş və qala ərazisində şəhər tipli yaşayış məskəni
yaratmışlar.
Tanınmış arxeoloq, eyni zamanda qədim qalanın şimal-şərq
hissəsindəki nekropolda bir neçə daş qutu qəbirləri tədqiq edərək,
maraqlı elmi nəticələrə nail olmuşdur. Bu qəbirlərdən qədim
şəhərsalma mədəniyyətinə məxsus polixrom boyalı qablar, yüksək
sənətkarlıqla hazırlanmış boz qara rəngli inkrustasiyalı keramika
nümunələri və xeyli sayda tunc əşyalar əldə etmişdir. Onun qəbirdən
əldə etdiyi iri həcmli polixrom boyalı küpə tipli keramika məmulatı
sənətkarlıq
baxımından,
kompozisiyasına
və
hazırlanma
texnologiyasına görə unikal tapıntıdır. Qabın üzəri sarı və qırmızı
rənglərlə örtülmüş, zoom orf təsvirlərlə
bəzədilmişdir.
Qabın
üzərindəki qara və qırmızı rənglərlə işlənmiş quş, at, keçi şəkilləri
ərazidə nəqqaşlıq və təsviri sənətin yüksək səviyyədə inkişaf
etməsindən xəbər verir. Qeyd edək ki, qabın üzərindəki geometrik
omamentasiya bu zoomorf təsvirləri əhatələyərək, qabın ümumi
kompozisiyasını tamamlayır. Hazırda, Azərbaycan Tarix Muzeyində
saxlamlan
bu
maddi-mədəniyyət
nümunəsi
qədim
Şahtaxtı
sələflərimizin ərazidə yüksək mədəniyyətindən xəbər verir.
Bu cür maddi-mədəniyyət nümunələri göstərir ki, artıq e.ə. II
minillikdə ərazidə məskunlaşmış qədim tayfalar arasında sənətkarlıq
adi ev kustarlığı səviyyəsində olmamış, sənətkarlıq müstəqil bir sahə
kimi fəaliyyət göstərmiş, qədim tayfaların məişət və təsərrüfat
həyatlarında olan təlabatı ödəyəcək bir sahə olmuşdur. Istehsal
olunan qablar qonşu tayfalarla iqtisadi, mədəni və ticarət əlaqələrində
böyük rol oynamışdır. Sonradan, bu əlaqələr dil qohumluğu olan
tayfalar arasında dini-ideoloji dünyagörüşlərinin vahid platformada
formalaşmasına təkan vermiş, cinsi xarakter daşıyan əlaqələr
ekzoqam nigahın yaranmasına və vahid etnosun formalaşmasına
təkan vermişdir.
Bütün bunlar, Şahtaxtı kcramikasının qısa müddətdə qonşu
tayfalar vasitəsi ilə uzaq ərazilərə daşınmasına təkan vermiş və
Şahtaxtı sənətkarlarının yaratdığı keramika nümunələri Yaxın Şərq
ərazilərinə yayılmışdır. Şahtaxtı sənətkarlığının yüksək inkişafı
şəhərsalma mədəniyyətinin tərəqqisinə səbəb olmuşdur. Qarşılıqlı
iqtisadi-mədəni əlaqələr, digər sənətkarlıq sahələrinin inkişafına da
zəmin yaratmaqla, ərazidə tayfa ittfaqlarının formalaşmasına təkan
vermişdir
Məlum
məsələdir
ki,
Şahtaxtı
ərazizində
II
minillikdə
yaranmış,maddi-mədəni inkişaf birdən-birə yaranmamışdır. Onun
kökü lap qədimlərdən qoyulmuş, uzun tarixi dövrlər keçəndən sonra,
son
tunc-erkən
dəmir
dövründə
yüksək
şəhər mədəniyyəti
yaratmışlar. Şahtaxtı abidələr kompleksində son dövrlərdən geniş
şəkildə aparılan arxeoloji qazıntılarla ərazinin daha qədim dövrlərə
aid olmasının təsdiqlənməsi, qeyd etdiklərimizi əyani şəkildə
əsaslandırır. Son vaxtlar, xüsusilə də 2009-cu ildə aparılan
qazıntılarından sonra, tam aydın oldu ki, qədim Şahtaxtılılar, ərazidə
eneolit dövründən yaşamağa başlamış və bu gün də homin ərazidə
yaşayırlar. Ərazidə insanların yaşamaları üçün hər cür lazımi şoraitin
olması, sənətkarlığın inkişafına
lazım olan xammal chtiyatının
zənginliyi, qədim tayfaların hcç bir çətinliyə vo tobii folakoto
baxmayaraq burada yaşamalarına səbəb olmuşdur. Tarixi cranın
bütün dövrlorində ərazido intcnsiv yaşayış bütün bu söylonon tlkirlori
təsdiqloyir.
Şahtaxtı abidolori haqqında ycni məlumatlar vo tarixi ınatcriallara
1968-7 l-ci
illordo
aparılmış
arxeoloji
qa/.ıntılarla
davam
ctdirilmişdir. Bu dövrdo aparılan arxcoloji qazmtılarla bir daha siibut
olundıı ki, Şahtaxtı ərazisindo qodiın dövrloro aid qala vo böyıik bir
orazini ohato cdon nekropol vardır. Ancaq, biitün bu todqiqatlar
zamanı orazido ınükommol qazıntılar aparılmaınış vo orazidoki
yaşayış ycrinin stratoqrafiyası müoyyon edilınomişdir. Bıı da bu
günkii todqiqatlardan forqli olaraq, abidonin uzun miiddot son tunc vo
domir dövrii abidosi kiıni tamnınasına şorait yaratmış vo qodiın
soloflorimiz
olan
Şahtaxtı
tayalarının
ınoişot
vo
tosorriifat
həyatlarının,
dini-ideolji
dünyagörüşlərinin,
dəfn
adətlərinin
öyrənilməsində çətinlik yaratmışdır.
Şahtaxtı yaşayış yeri Şahtaxtı kəndinin şimalında hündür təpə
üzərində yerləşməklə, şərqdən quru çay vadisinin mənsəbi ilə Araz
çayına, mənbəyi isə Qarabağlar kəndi yaxınlığında Kiçik Qafqaz
dağlarının Dərələyəz silsiləsindən başlayan Asnı çayına birləşir.
Ehtimal etmək olar ki, lap qədimlərdə ırıəhz bıırada, qalanın qərb
hissəsində Asnı çayı Araz çayına qovuşaraq böyük bir vadi
yaratmışdır. İnsanların yaşaması üçün hər cür şoraiti olan belə bir
ərazi insanların marağına səbəb olmuş və bu səbəbdən də ərazidə
məskunlaşmışlar.
Ərazidə
son
zamanlar
aparılan
arxeoloji
tədqiqatlar, kəşviyyat işləri və araşdırmalar bu fikirlərimizin
gerçəkləşməsinə əsas verir.
Şahtaxtı yaşayış yeri 3 hektardan artıq bir ərazini əhatə etməklə,
qala divarları və bürclərlə əhatələnmişdir. Narınqala adlanan mərkəzi
hissəsi bir hektardan artıq olub, ikinci bir müdafıə divarı ilə
əhatələnmişdir. Tunc və dəmir dövrlərində Naxçıvan ərazisində çox
təsadüf olunan bu tip siklopik tikililəri şəhorsalma mədəniyyətinin
ilkin formalan hesab etmək olar. Doğrudur, həırıin dövr üçün vahid
arxitektura və memarlıq üslubunun olmamasına baxmayaraq salınmış
bu tip şəhərsalma mədəniyətində ərazinin rclyefl ön planda
olmuşdur. Qalaların quruluşlarında ycrli tayfalann xüsusi rahatlığı da
nəzərə alınırdı.
Müdafıə istehkamı hesab olunan qalanın divarı və mədəni
təbəqəsi min illər keçdikcə güclü dağıntılara məruz qalmışdır. Belə
möhməşəm tikililərin dağılmasında ərazidə baş vcrmiş bir sıra təbii
fəlakətlərində böyük təsiri olmuşdur. Digər torofdən yerli əhalidə
uzun illər abidəyə laqeyd münasibət bosləmiş, qala divarlarını tikinti
materialı kimi söküb aparmüş, xalqın qan yaddaşını özündə saxlayan
abidəyə sağalmaz və bərpaolunmaz ziyan vurınuşlar. 15 ha çox bir
ərazini əhatə edən qədim nckropollar da bu baxımsızlığın,
biganəliyin qurbanı çlaraq tamamilə dağıdılmışdır.
Ərazidəki nekropollardakı qəbir abidələrinin oskəriyyəti daş qutu
qəbirlərdir. Bu abidələr 4 künc formalı olub, divarları şaquli
istiqamətdə iri sal daşlarla əhatələnmiş, üzərləri sal daşlarla
örtülmüşdür. Qəbirlər müxtəlif ölçülü olub, uzunluğu 2-3 metr, eni
0,7-1 mctr arası dəyişir. Bəzi qəbirlərin ətrafı konsentrik formalı
daşlarla əhatələnmiş, qəbirlərin ətrafında kromlexlər yaradılmışdır.
Bu tip kromlexlərin diametrləri 10 metrdən 30-metrə qədər olub,
təqribən tam dairəvi formadadır.
Şahtaxtı nekropolunda fərqli dəfn adətləri ilə yanaşı diqqət çəkən
digər faktlar da vaprdır. Belə ki, bəzi daş qutu qəbirlər bir xətt üzrə
salınmışdır. Bu cür qəbir quruluşuna, Şahtaxtıdan başqa digər
abidələrdə
rast
gəlinırıiəmişdir.
Qeyd
edək
ki,
Şahtaxtı
nekropollarının üınuıni sahəsi 15 hektardan artıq ərazini əhatə edir.
Şahtaxtı ərazisində fundamental qazıntı işlərinə 1979-cu ildən
başlanmışdır. yaşayış yerində yenidən davam etdirilmişdir. Bu
qazıntılar zamam Şahtaxtı qalasının
22 metr uzunluğunda, 2m.
enində,l,8m hündürlüyündə aşkar edilən şimal divarının qalıqları,
sonralar
yerli əhali tərəflndən dağıdılmışdır. Halbuki bu divar
qalıqlarım izləməklə qalanın arxitektura baxımından tamamilə bərpa
etmək mümkin idi.
Baş vermiş siyasi hadisələrlə bağlı Azərbaycanın digər abidoləri
kimi, Şahtaxtı arxcoloji abidələr komplcksindo də qazıntılara uzun
müddət ara verilmiş, bunun nəticəsində, baxımsızlıq və laqeydsizlik
üzündən qədim yaşayış yeri qismən, nekropollar isə, deınok olar
ki,tamamilə dağıdılmışdır.
Ərazidə 2007-ci ildən etibarən yenidən başlanan geniş və fundamental
qazıntı işlərinin nəticəsi olaraq, qədim Şaxtaxtı haqqında çox böyük tarixi
əhəmiyyətli yeniliklər ortaya çıxdı. Belə ki, son zamanlara qədər son tunc-
ilk dəmir dövrü abidəsi kimi tanınan Şahtaxtı arxeoloji kompleksinin daha
qədm dövrlərə aid olması müəyyənləşdirildi. Müəyyən səbəblər üzündən
qədim yaşayış yerinin stratiqrafiyasının sonadək izlənilməsinin mümkün
olmamasına baxmayaraq, insanların eneolit dövründən məskunlaşaraq,
bu günə kimi ərazidə intensiv həyattərzi yaşamaları sübuta yetirilmişdir.
Bu cəhətdən, Şahtaxtı arxeoloji abidələr kompleksini nəinki Azərbaycanın,
Dostları ilə paylaş: |