Qeyd edək ki, Van, Urmiya və Göycə gölü hövzələri və ətraf
abidələrində yayılmış boyalı qabları A.Özfırat “Araz boyalıları”
qrupuna aid edir (27, s.2).
Qəbirdən tapılmış gil qablar formasına və keyfıyyətinə görə də
fərqlənirlər. Bu qabların üzərində metal parlaqlığı və qabın boğaz
hissəsi ilə gövdəsi arasında kəskin keçid vardır. Göstərilən əlamətlər
ilk tunc dövrü keramikası üçün xarakterikdir. Eyni ilə bu cür üç qab
Kveçxelebinin B təbəqəsindən(ilk tunc dövrü) aşkar edilmişdir (28,
s. 146-148). Avropadan Altaylara qədər, Cənubi Qafqazda və Aralıq
dənizi sahillərində yayılmış kurqanlarda dəfn adəti təqribən eyni
olmuşdur (29, s. 204-211).
Plovdağ kurqanlarınm tədqiqi orta tunc dövrü kurqan qəbirlər
mədəniyyətinin bəzi müddəalarına yenidən baxmağı zəruri edir.
Dəfn
adətinin oxşarlığı
baxımından
Plovdağ
kurqanlarını
Trialetinin tək dəfnli erkən kurqanları ilə və Ağrı vadisindəki bəzı
kurqanlarla müqayisə etmək olar. Lakin Plovdağ kurqanlarında
olduqca ciddi qaydalar əsasında yerinə yetirilən və uzun müddət
stabil qalan dəfn adətini nə Trialetidə, nə də Ağrı vadisi abidələrində
görə bilmirik. Eyni zamanda dəfn adətinin bəzi vacib elementlən
(baş daşı qoyulması, qurbangahların içərisinin mütləq dasdan
qurulması və s.) həmin abidələrdə qeydə alınınamışdır. Naxçıvanın
eneolit, ilk və orta tunc dövrü dəfn adətinin bəzi elementlərinə
(əlində cam dəfn olunma adəti) Trialeti və Ağrı vadisi abidələrində
rast gəlinməmişdir.
Kurqan
mədəniyyətinin
olduqca mübahisəli
olan
genezisi
məsələsi də hələlik həll edilməmişdir. Onların Mərkəzi və Şərqi
Avropadan, Misirdən (30, s. 62) gəldiyi qeyd olunur və həmişə də
kurqan mədəniyyəti hind-avropa tayfalarımn yayılması (31, s. 107) və
onların mifologiyasındakı “tısbağa” kultu ilə əlaqələndirilir (29, s.
207-211). Bu tezislə qətiyyən razılaşmaq olmaz. Ona görə ki, hələlik
kurqanların nə genezisi, nə də ctnik mənsubiyyət məsələsi həll
edilməmişdir. Bizə elə gəlir ki, kurqan mədəniyyətinin yaranmasının
köçəriliklə bağlı olduğunu ehtimal etmok daha düzgün olardı. Köçəri
həyat tərzi kcçirmiş hər hansı bir xalq özünü kurqan mədəniyyətinin
varisi hesab edə bilər. Əvvəllər köçəri həyat tərzi keçirməmiş xalq
isə yoxdur.
Naxçıvanin əlverişli təbii-coğrafl şəraiti və geosiyasi mövqeyi
bölgədə
iqtisadi
münasibətlərin
erkən
inkişafına
və
sosial
differensasiyaya şərait yaratmışdır. Artıq İlk tunc dövründə yaşayış
məskənləri
genişlənmiş,
onların
plan
quruluşunda
müəyyən
qanunauyğunluqlar əmələ gəlmişdir. Əlverişli təbii hündürlükdə
yerləşən dini mərkəzin - məbədin ətrafında nisbətən varlı yaşayış
evləri və sənətkar emalatxanaları yerləşmişdir. Protoşəhər və ya ilkin
şəhər sənətkarlığının əsasını metal alətlər və silahlar, daş alətlər,
bəzək əşyaları və toxuculuq məhsullan təşkil etmişdir. Bu zaman
iqtisadi-mədəni əlaqələrin kifayət qədər inkişaf etdiyini, arxeoloji
qazıntılar zamanı tapılan, Yaxın Şərq ölkələrində istehsal olunmuş
bəzək əşyaları və keramika nümunələri sübut edir.
Plovdağ yaşayış yerləri və nekropollarımn tədqiqinin Azərbaycan
arxeologiyası üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu abidələr Yaxın
Şərqi Şimali Qafqaz və Cənubi Şərqi Avropa ilə birləşdirən zəncirin
çatışmayan həlqəsidir. Plovdağ yaşayış yeri və nekropollarından əldə
edilən arxeoloji materiallarda sinkretiklik qabarıq şəkildə nəzərə
çarpır. Əlbəttə, bir və ya bir neçə abidənin hərtərəfli tədqiqi tunc
dövrünün öyrənilməsində olan problemləri tam həll edə bilməz (32,
s.18) Lakin Plovdağın qəbir abidələri I və II Kültəpə yaşayış yerləri,
Ovçular təpəsi və başqa sinxron abidələrlə birlikdə Naxçıvanın tunc
dövrünün kompleks tədqiqinə imkan verəcəkdir.
Arazın orta axarında yerləşən yaşayış yerlərinin quruluşunda
əsaslı dəyişikliklər e.ə. II minilliyin sonlarında əmələ gəlir. Güclü
müdafiə
qabliyyətinə malik möhtəşəm qalalar tikilir,
köhnə
şəhərlərin ətrafına müdafiə divarları çəkilir. Bu proses Manna və
Midiya ərazilərində bir neçə əsr davam etmişdir. Bu dəyişikliklərin
səbəbi təcavüzkar Assuriya dövlətinin işğalçı hücumları olmuşdur.
Çox ehtimal ki, möhtəşəm qalalara malik, döyüş qabliyyəti
gücləndirilmiş qədim Naxçıvan qəbilələrinin də ətraf regionlara
yürüşləri olmuşdur.
Sumbatan-Dizə Yaşayış Yeri.Sumbatan
Dizo yaşayış yeri
Naxçıvan MR Ordubad rayonu ərazisində , Araz çayının qolu olan
Gilan çayın sağ sahilində, Sumbatan dağının üzorində və ətəklərində
yerləşir. Şərq tərəfındən Gilan çay, qərb tərəfındən isə Yayeı arxı
keçdiyindən Sumbatan dağının ətrafı yaşıllıqdır. Dağın şimal və
cənub ətəklərindəki bulaqlar və təbii miidatlə sistemi qədim
zamanlardan insanların burada məskən salmasına şərait yaratınışdır.
Sumbatan dağının üzərində və ətəklərində abidələrin tutduğu ərazi 6-
7 ha-ya qədədir və onların çoxu orta əsrlərdə və sonrakı dövrlərdə
güclü dağıntıya məruz qalmışdır. Xüsusən, XIV-XV əsrlərdə dağın
şimal-qərb tərəfmdə kənd salınarkən antik dövrə aid qalanın müdafıə
divarları və digər tikililəri dağıdılmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar
göstərir ki, Sumbatan yaşayış yeri e.ə. II minilliyin sonu - I
minilliyin əvvəllərində Sumbatan dağının zirvəsini və yamaclarım
əhatə edən kiçik şəhər olmuşdur. Azərbaycan ərazisində bu tip.
relyefə
uyğunlaşdırılmış
şəhərlər
çox
olmuşdur.
Qəbilə
birləşmələrinin mərkəzi olan bu yaşayış yerləri, tədrieən müdafiə
divarları ilə möhkəmləndirilərək şəhərlərə çevrilmişlər.
Sumbatan - Dizə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqat işləri 2008-ci
ildə dağın şimal-şərq tərrəfındə aparılmış və abidənin çoxtəbəqəli
olduğu, yaşayış yerinin yaxınlığında kurqanların və plitəli qəbirlərin
yerləşdiyi
müəyyən
edilmişdir.
Qazıntının
dağın
şimal-şərq
tərrəfində aparılmasına səbəb çökəkliyin Gilançaya tərəf olan
hissəsində siklopik divar qalıqlarınm izlənməsi oldu. Siklopik divarın
tikintisində istifadə olunan irihəcmli dağ daşları elə burada.
dağıntəkindən qazılıb çıxarılmışdır. Hörgü zamaııı əniri daşlar özülə
qoyulmuşdur. Divarınöziilü (himi) dərində deyildir. Burada dağın
yamacı 3,5 m enində və divarın zunluğu böyunda iifüqi vəziyətdə 30
sm dərinlikdə qazılmış və divar işlənmişdir. Divarın eni
3,5 m.
salamat qalmış hissəsinin uzunluğu isə 23, 5 ın-dir. Miidaflə
divanmn xarici tərəfınin tikintisində irihocmli dağ daşlarından
istifadə olunmuşdur. Bəzi daşların çokisi 1,5-2 tona yaxındır. Buna
baxmayaraq müdafıə divarının bu torofı dağın yamacına tərof
olduğunda ndağıntıya dalıa çox məruz qalımşdır. Divardan uçub
tökiilən irihəcmli daşlar aşağıdakı divarların da birhissəsini uçurub
dağıtmışdır.
Müdafiə divarınm cənub hissəsinin içəri tərəfində
50x50 sm
ölçülərində taxça olmuş, sonuncu bərpa dövründə daşla işlənərək
tutulmuşdur.
Taxçaya
işlənmiş daşların
üstündə uzunmüddət
odyandığından onlar qəhvəyi rəng alaraq çat-çat olmuşdur.
Divarın şimal tərəfındə 1,3 m enində giriş yolu olmuş, sonuncu
bərpa dövründə daşla işlənərək tutulmuşdur. Həm taxça yerinin, həm
qapı
yerinin
bərpa zamanı
işlənərək
tutulması,
kompleksin
təyinatınm dəyişdiyini göstərir.
2010-cu ildə dağın zirvəsində, 480 kv.m. sahədə aparılan arxeoloji
qazıntılar burada dini-inzibati təyinatlı tikili kompleksinin olduğunu
gostərdi. Kompleks, antik dövrdə, orta əsrlərdə və müasir dövrdə
dəfələrlə dağıntıya məruz qalmışdır. Hər dəfə dağıntıya məruz
qaldıqdan sonra bərpa olunmuşdur ki, bərpa izləri, xüsusilə
kompleksin şərq tərəfində daha aydın izlənir. Kompleksin yaşayış
yerinə tərəf olan hissəsinə nisbətən, sıldırım qayalığa tərof olan
hissəsindəki divarlarınm özülü o dövrdəki yer səthindən 1,8-2,0 m
hündürlüyündə (6-8 daş hündürlükdə) salamat qalmışdır. Axırıncı
dağıntidan sonra - təqribən eramızın III əsrində tikintinin toyinatı
doyişdirilmişdir.
Tikilinin əsas divarı şimal-cənub istiqamətindo olub, eni conub
tərəfdə 3,0 m, şimal tərəfdə isə 2,8 m-dir. Kontforslarla təchiz
olunmuş bu divarı həm tikilinin, həm də şəhərin müdafıə divarı hesab
etmək olar. Bu siklopik divarın mərkəzi hissəsində çokisi 5-8 tona
qədər olan qaya parçaları vardır. Qazıntı zamam müoyyən edildi ki,
müdafiə divarı işlonərkən dağın zirvəsindəki qaya parçalarından
səınərəli şokildə istifadə olunmuşdur. Komplcksin divarları da
nəhong qaya parçalarının
üzərində işlənmiş, onların tikintisindo
bərkidici maddo kimi palçıq məhlulundan istifadə olunmuşdur. 2-3
metrlik divarların hər iki tərəfinə işlənmiş iri daşların arası müxtolif
həcmli daşlarla və palçıqla doldurulmuşdur. Bu zaman ən iri hocmli
daşlar yaşayış yerinə tərəf deyil, divarın əks tərofınə düzülmüşdür.
Müdafiə divarınm şərq tərəfdən dörd kontrforsu (eni 1,5 m, uzunluğu
Dostları ilə paylaş: |