Şəkİ və onun TƏbabəT tarİxİ
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
müraciət etdikləri şamanları olmuşdur. Loğman insan vücudunu çox yaxşı bilən şamanın özüdür. Şaman həm fiziki, həm də ruhi xəstəlikləri müalicə edən və bunun üçün yeni-yeni metodlardan istifadə edən xalq bilicisidir. “Loğman” sözünün mənası haqqında müxtəlif fikirlər söylənmişdir. Adı nə olursa olsun Loğman şəfalı bitkiləri tanıyan, onlardan müxtəlif dərdlərə dərmanlar düzəldən, hansı xəstəliyə hansı bitkinin lazım olduğunu yaxşı bilən əfsanəvi xalq həkimidir. Buna dayanaraq bəzi tədqiqatçılar, ümumiyyətlə, dərman bitkilərini yaxşı bilən, otlardan müxtəlif dərmanlar düzəldən adamlara da xalq arasında Loğman həkim deyildiyini göstərmişlər. Əslində otlardan, şəfalı mineral maddələrdən dərman düzəldənlərə və onları satanlara əttar və ya aktar deyilir. Hasan Baydar da aktarlardan danışarkən xalq arasında adı əfsanələrə qarışmış Loğman həkimdən bəhs edir və aktarların piri olaraq Loğman həkimi xatırlayır. Loğman h əkim nə Yunan tibbinin atası sayılan Qalen dir, nə də öncə Helen mədəniyyətində, daha sonra da bütün dünyada tibbi sistemləşdirən və təbabətin simvoluna çevrilən Hippokratdır. O, adı müqəddəs kitabda keçən vəlidir, Allah dostudur. Loğman daha sonralar insan vücudunu yaxşı bilən, filosof həkimlərin simvoluna və adına çevrilən, ölümdən başqa bütün dərdləri sağaldan əfsanəvi həkim obrazına çevrilmişdir. Loğman həkimin bir neçə tövsiyəsi də türkəçarəlik üçün önəmlidir. “Sağlıq üçün; çiy yemə, isti yemə, çox yemə” və ya “Xəstələnmədən öncə təbib çağır. Təbibə xəstə olmadan öncə hörmət göstər”, yaxud “Sarımsaq şəfalıdır”, yaxud da “Divarı nəm, insanı qəm yıxar”. Şəkidə də Loğman həkimlə bağlı çoxlu əfsanələr vardır. El arasında xalq təbabətini yaxşı bilən adamlara Loğman deyilməsi bunu bir daha isbatlayır. Bu əfsanələrin birində deyilir: “Bir loğman var idi. Onun qardaşı yaraşıqlı və sağlam idi. Loğman deyir ki, gərək mən qardaşımı izləyim, görüm bu necə sağlam olub? İzləyib görür ki, qardaşı işini görməmiş evə girib iki dənə çörəyi yeyib gedir. Loğman öz-özünə deyir: – Səhər yeməyi bədənin mismarıdır. Qardaşını sınağa çəkmək istəyir. Arvadına deyir: – Çörəyi gizlət, görək bu nə edəcək? Arvadı çörəyi gizlədir. Loğmanın qardaşı yenə həmişəki kimi səhər tezdən durur. Çörəyi axtarır. Tapmır. Ora vurnuxur, bura vurnuxur, gəlir un torbasını tapır. Başlayır un yeməyə. Yihayi, halı yavaş- yavaş pisləşir. Günü-gündən soluxub ölür. Loğman qardaşının ölümünün səbəbini öyrənmək istəyir. Qarnını yarıb görür ki, bağırsağının bir hissəsi sümükləşib. Həmin yeri kəsib çıxardır. Gətirib ustaya verir ki, usta ondan bıçağına dəstək düzəltsin. Usta bıçağa dəstək düzəldir. Günlərin bir günü loğman bostana gedir. Orada qarpız kəsib yeyir. Bıçağı da qarpuza sancıb yatır. Durub görür ki, bıçağın dəstəyi yoxdur. Loğmana məlum olur ki, qarpız bu dərdin əlacıymış”. Şübhəsiz ki, yuxarıda təqdim edilən süjet və motivlər xalq yaradıcılığının məhsuludur və bu süjet və motivlər öz adını bir epitet kimi sonrakı dövrlərin usta həkimlərinə, o cümlədən, türkəçarəliklə məşğul olan el həkimlərinə verən, gerçək kimliyi məlum olmayan əfsanəvi bir şəxsə həsr olunmuşdur. Əfsanədə iki məqam xüsusi diqqət çəkir. Birincisi, Loğmanın xəstəliyin, daha doğrusu, ölümün səbəbini aydınlaşdırmaq üçün meyiti yarması faktıdır ki, eyni metod müasir tibdə, xüsusən də məhkəmə-ekspertiza təbabətində geniş istifadə olunur. İkincisi isə, təcrübə nəticəsində əldə edilən yeni bilik sayəsində tibbi biliklər sisteminin daha da zənginləşdirilməsidir. Söhbət qarpızın suyunun müalicəvi əhəmiyyətinin kəşf edilməsinin təsvirindən gedir. Əgər əfsanəvi Loğman haqqında söylənilənlər xalq fantaziyasının məhsuludursa, orta əsrlərin loğmanları və onların fəaliyyəti haqqında mövcud olan məlumatlar reallığı əks etdirir və gerçək elmi faktlardır. Həmin məlumatların əsas qaynağı, təbii ki, orta əsrlərə aid əlyazmalardır. Onların sayı isə ənənəvi tibbin ayrılmaz tərkib hissəsi olan loğmanlıq sənətini kamil şəkildə tədqiq edə bilmək üçün yetəri qədərdir. Məlumat üçün bildirək ki, bu gün AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında ənənəvi təbabətdən, başqa sözlə, loğmanlıq sənətindən bəhs edən çox sayda kitab qorunur ki, onların da əksəriyyətinin müəllifi Azərbaycan alimləridir. Bunlardan Süleymanqulu bəy, İbn Əttar, Məşədi Mir-Baba, İbn Mir-Mehti, Qasım bəy Şükrullah Şirvani, Əhməd Çələbi, Ağa Seyid Təbib Şirazi və başqaları bütün Şərqdə tanınırdı. Azərbaycanda dərmənşünaslıqla məşğul olan bu el təbiblərinin və loğmanların, demək olar ki, hamısı xalqımızın ta qədimdən inkişaf etdirib, qoruyub saxladığı el təbabətindən, xalq təbabəti nümunələrindən qaynaqlanmışlar. Belə ki, hələ qədim zamanlarda Azərbaycanda xəstəliklərin müalicəsi üçün otlar və toxumlardan, köklər və meyvələrdən geniş istifadə edilirdi: dağ nanəsi, çobanyastığı çiçəyinin yarpağı, heyva toxumu, qarğıdalı saçağı, gülxətmi kökü, moruq, zirinc, nar qabığı, sumaq, hil, zəfəran, sirkə, gülab və s. Şəkidə xalq təbabətinin biliciləri mineral maddələrdən, müxtəlif yağlardan – gənəgərçək, zeytun yağından, keçi piyindən, mis kuporosundan, kükürddən, mumdan, baldan geniş istifadə olunurdu. Ətrafların çıxıqlarının və sınıq- larının müalicəsi üçün tərpənməz sarıqlardan istifadə olunurdu. Qan almaq, küpə qoymaq, dağlamaq və masaj geniş yayılmışdı. İslamiyyətin yayılması ilə ara həkimliyini sistemləşdirən, türkəçarəliyi elmi müstəviyə gətirən və bütün bu türk müalicə üsullarını ərəb, Misir, Tibet, Çin və digər qədim xalqların müalicə sistemi ilə əlaqələndirən savadlı tibb adamları ortaya çıxdı. Təbii ki, zamanla tibb kitabları da yazılmağa baş- ladı. Fərqli türk ləhcələrində və fərqli türk ölkələrində yazılmış tibb kitabları hələ də lazımınca öyrənilməmişdir. Araşdırılan bir çox qaynağa görə, türkcə ən qədim tibb kitabı Orta Asiyada Turfanda təqribən X əsrdə qələmə alınmışdır. Bu kitab uyğurca olub 45 tomardan meydana gəlmişdir. Bəzi məlumatlara görə, bu kitab hind və çin dilində yazılmış tibb kitablarının sərbəst tərcüməsidir. Ancaq bu kitabda yalnız türklərə məlum olan dərman bitkiləri ilə bərabər bəzi fərqli müalicə me- todlarının da olduğu görünür. Xalq təbabətində qorxuluqların aradan götürülməsi yolları (inanclar, dualar və başqa yollar) içərisində çıldağın da özünəməxsus yeri və rolu vardır. Çıldaq – dağ deməkdir. İnsanı diksindirmək üçün bədəninə dağ-yanar od basırlar. Deyilənə görə, insanın müəyyən nöqtələri var ki, həmin nöqtələrə od basanda bədən ayılır. Çıldaq kürək nahiyəsində başlayıb, sinə, qollar, dizlər və ayaqlarda qurtarır. Bu baxımdan o, Çin xalq təbabətində geniş istifadə edilən nöqtəvi masajı xatırladır. Dahi Əbu Əli İbn Sina (980-1037) da dəfələrlə Azərbaycanda оlmuş və buradan tibbi məlumatlar tоplamışdı. О, “Qanun fit-Tibb” (“Tibb qanunları”) əsərində Azərbaycanın Səburхast qəsəbəsinə səfərindən bəhs еdir. İbn Sina uzun müddət Azərbaycanın sərhədlərində yеrləşən Həmədan şəhərində yaşamışdı və “Tibb qanunları” əsərinin böyük hissəsini оrada yazmışdı. “Tibb qanunları” (Əl-qanun fi ət-tibb) əsərinin ən qədim nüsxələrindən biri (1143-cü ildə köçürülmüşdür) Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Zamanla Şəki əhalisinin buddizmi, xristianlığı, islamı qəbul etmələri, dini və qismən də dünyəvi təhsil görmələri ilə xalqın ənənəvi tibb savadını digər alternativ tibb qaynaqları ilə sintez edərək yeni-yeni metodlarla ənənəvi xalq həkimliyini daha da inkişaf etdirən bir çox böyük loğmanlar ortaya çıxmış, türkcə yazılan tibb kitablarında bu metodlar geniş şərh edilmişdir. Bir tərəfdə hələ də türkəçarəliklə məşğul olan xalq həkimləri, digər tərəfdə türkəçarəliyi də bilməklə digər qaynaqları mənimsəmiş savadlı xalq həkimləri ənənəvi türk tibbinin əsasını qoydular. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|