Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 11 - çərçivələnmişdi. Belə bir şəraitdə ədəbi tənqid və ədəbiy- yatşünaslıq sahələrində emosiyaya, təxəyyülə, romantizmə meyl açıq-aşkar təqib olunur, elmilikdən uzaqlaşmaq kimi dəyərləndirilirdi. Stalinizm dövrü başa çatsa da və repressiya qurban- ları rəsmən bəraət alsalar da, romantizmin bayraqdarı olan Hüseyn Cavid hələ uzun müddət ədəbiyyata və teatra qayı- da bilmədi. Çünki ayrı-ayrı şəxslərə aid olan cismani re- pressiyanın aradan götürülməsinə baxmayaraq, romantizmə qarşı repressiya hələ yaşayırdı. Çünki romantizm sadəcə ədəbi-bədii metod olmayıb, həm də milli ruhun daşıyıcısı və ifadəçisi idi. Təəssüf ki, Cavid fəlsəfəsi hələ indiyədək kifayət qə- dər açılmadığından və ya məsələyə bəsit yanaşanlar yazıl- mış olanları mənimsəyə bilmədiklərindən, Cavidin əsərləri hələ də sovet dövründən qalma şablonlar, stereotiplər çərçi- vəsində araşdırılır. Ədəbi tənqid mövzuya əsasən ədəbi- bədii prinsiplər mövqeyindən yanaşır, məlum metodların təsnifatına istinad edir. Bəziləri Cavidin dünyagörüşündən gələn cəhətləri sadəcə romantizmin xüsusiyyəti kimi təqdim etməyə çalışırlar. Halbuki, ideya metoddan iləri gəlmir, me- tod ideyanın daha optimal ifadəsi üçün seçilir. 1 Ədəbiy- yatşünaslıq üçün belə yanaşmalar, bəlkə də yetərlidir. Lakin Cavidi «fəlsəfə» adı altında tədqiq edənlər də, təəssüf ki, 1 Бах, мяс.: Ш.Алышанлы. Романтизм. Споры и истины, Баку, 2001, с. 175; Э.Заманова. Эстетика азербайджанского романтизма ХХ века, Баку, 2007, с.123-124. - 12 - şairin fəlsəfəsini ya duya bilmir, ya da aça bilmirlər. Rəsmi fəlsəfə üçün ən acınacaqlısı da budur ki, Cavid yaradıcılığı fəlsəfi yöndə az-çox dərəcədə məhz ədəbiyyatşünaslar tərə- findən araşdırılmışdır. Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayev kimi tənqidçilər şairin ruhunu düzgün duya bildikləri üçün, fəlsə- fi qata da nüfuz edə bilmişlər və onların apardığı təhlillər Cavid fəlsəfəsinin bütöv bir sistem kimi inşa edilməsinə xidmət edən qiymətli materiallardır. Lakin, təəssüf ki, bu sözləri Cavid yaradıcılığının tədqiqinə qoşulan sonrakı nəs- lin nümayəndələri, xüsusən gənclər haqqında demək müm- kün deyil, – Azər Turanın esse səciyyəli gözəl bir əsərini 1 istisna etməklə. O da məhz esse olduğuna görə daha çox təəssüratdan doğmuşdur və köklü fəlsəfi tədqiqat üçün baza ola bilmir. Bu sahədəki tədqiqatlar əsasən eninə inkişaf edir, informativ materiallar, səthi yanaşmalar üstünlük təşkil edir. Xüsusən «dissertasiya janrı» əsasən başqa məqsədə xidmət etdiyinə görə, cavidşünaslığın səthiləşməsinə gətirib çıxarır. Əlbəttə, eninə genişlənmə də elmin mühüm şərt- lərindən biridir. Yəni təfərrüatlara gedilməsi, Cavidin sənət dünyasında bütün guşələrin, künc-bucağın işıqlandırılması da görülməli işdir. Lakin bunların ideya dünyasına aidiyyəti yoxdur və bu cür tədqiqatlar xarakterinə və səviyyəsinə görə fərqləndirilməlidir. Bu məqamda elmi yanaşma ilə fəlsəfi yanaşmanın fərqi bir daha üzə çıxır. Görünür, məsələyə məhz fəlsəfi 1 Щ. А. Ябилов. Щцсни-худа шаири… Бакы, Чашоьлу, 2000. - 13 - baxımdan yanaşmaq üçün təfərrüatların fövqünə qalxmaq, ideyanı hadisə kontekstindən ayıraraq mahiyyətlər və ideyalar dünyasının öz kontekstində nəzərdən keçirmək tələb olunur. Bizə elə gəlir ki, cavidşünaslıqda artıq ideya səviyyə- sinə qalxmaq məqamı çatmışdır. Ona görə də, Azərbayca- nın böyük söz və fikir ustadlarının, görkəmli tənqidçilərinin dönə-dönə müraciət etdiyi Cavid yaradıcılığı kimlərinsə elmi ad alması, yubileylər dalğasında növbətçi konfranslar keçirməsi və kitablar çap etdirməsi üçün bir vasitə ola bilməz. Bu sahədə filosoflar və ədəbiyyatşünasların ən yüksək səviyyədə konsolidasiyası tələb olunur. Digər tərəfdən rəsmi bölgüyə görə fəlsəfə və ədəbiy- yat sahələrində çalışan və müvafiq indekslər üzrə disser- tasiya işləri yazan şəxslər özlərini sanki başqa cəbhənin adamlarından xəbərsiz kimi aparırlar. Eyni bir ədəbi-bədii yaradıcılıq faktını araşdıran ədəbiyyatçılar öz təhlillərində fəlsəfəçilərə və fəlsəfəçilər də ədəbiyyatçılara müraciət et- mirlər. Guya fəlsəfi yöndən tədqiqat aparan bir sıra elmi işçilər bəzən özlərini elə aparırlar ki, sanki məsələnin fəlsəfi qatında olduqlarından ədəbi tənqiddəki məlum araşdırma- lara ehtiyac duymurlarmış. Halbuki, böyük ədəbiyyatşünas alimlərin ədəbi-tənqidi irsində fəlsəfi məsələlərin araşdırıl- ması geniş yer tutur. Bu gün cavidşünaslıq elə bir məqam- dadır ki, bu barədə sıravi fəlsəfəçinin və ya ədəbiyyat- şünasın dərslik səviyyəsində məlum olan fəlsəfi və estetik stereotiplər mövqeyindən yazdıqları çox bəsit görünür. Bu - 14 - mövzuya yeni müraciət edənlərdən və dissertasiya yazan- lardan isə öz araşdırmalarını ilk növbədə klassik tədqiqatlar üzərində qurmaları tələb olunmalıdır; daha hər dəfə yenidən velosiped icad etmək və ya olanı da təhrif etmək yox! Cavidin hər bir əsəri haqqında təfsilatlı mətnlər ya- zan, bədii əsərin məzmununu «sadə dildə» yenidən nəql edən icmalçı müəlliflərdən fərqli olaraq, Yaşar Qarayev və Məsud Əlioğlu bir tənqidçi kimi hər hansı bir bədii əsərin təhlilini verməklə kifayətlənmirlər, – onları məhz ideya ma- raqlandırır ki, bu da artıq fəlsəfənin predmetinə aiddir. Cavid – filosof şairdir. Onun haqqında, demək olar ki, ən tutarlı tənqidçilərimiz söz deyiblər. Məsud Əlioğlu və Yaşar Qarayev Cavid poeziyasının fəlsəfi aspektlərini də xeyli dərəcədə işıqlandırmış, bu sahədə olduqca dəyərli təd- qiqatlar aparmışlar. Bu qədər tədqiqatın üstündən orta sə- viyyəli ədəbiyyatşünaslar «…elə yazır(lar – S.X.) ki, sanki ədəbiyyatımızın bu əzabkeş dahisi haqqında cildlərlə tədqi- qatlar, saysız-hesabsız məqalələr qələmə alınmayıbdır». 1 Mən bu yerdə konkret misallar çəkməyərək, fikrimi Yaşar Qarayevin ümumiləşmiş şəkildə çox gözəl ifadə etdi- yi aşağıdakı sözlərlə tamamlamaq istərdim: «Belə estetik mövqe Cavid şeirinə də ucada, zirvədə durub baxmağı, ona zirvədə təhlil və qiymət verməyi nəzərdə tutur: həyatın di- bindən, zirzəmi və mətbəx pəncərəsindən Cavid görün- 1 А. Ямращоьлу. Юзц иля данышмаьы бажаран бяндянин Жавиди // K.Ялийев. Щцсейн Жавидин шяхсиййяти вя поетикасы, Бакы, Йазычы, 1997, с. 4. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|