Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 27 - sitəsilə cəmiyyətin halını anlaya biləcəyinə ümid bəsləyən Azər real həyata yaxınlaşınca aldandığını büsbütün başa düşür. Mövcud həyat, ictimai varlıq onun ruhuna – fikirlə- rinə yabançı görünür. Bu səbəbdən də o, real yaşayışdan, cəmiyyətlə əlaqədar bütün qayğılardan üz döndərib, mahiy- yəti yalqızlıq və təklikdən ibarət bir həyata bağlanır». 1 La- kin poemada hadisələrin inkişaf yolunu izləyən tənqidçi Azərin tək yaşamağın mümkün olmadığını dərk edərək, ye- nidən cəmiyyətə qayıtmaq zərurətini qeyd edir. Və hər dəfə cəmiyyətə qayıdış yeni ziddiyyətlər, problemlər yaradır. «İctimai həyatla, gözü önündə cərəyan edən hadisələrlə tə- mas etdikdə, Azər fikrən və mənən nəyə qadir olduğunu an- layır. O, hər şeydən əvvəl, özünü daxilən yenidən yoxlamaq, mənən dərk etmək və dərk etdikləri ilə cəmiyyət məsələləri arasında müqayisələr aparmaq qənaətinə gəlir». 2 Məhz fərd miqyasından kənara çıxmaq və insan ilə cəmiyyət arasındakı ziddiyyətləri nəzərə almaq baxımından Cavid təsəvvüf ənənələrindən də kənara çıxır və bununla da islam düşüncəsinin modernləşdirilməsi sahəsində mühüm addımlar atır. Əslində digər dinlərə nisbətdə daha rasional mövqedə duran islam düşüncəsi neçə əsrlər ərzində fərdi mənəvi həyatla məhdudlaşdırılmaqla xeyli təhrif olunmuş- dur. Cavidin cəmiyyət və sivilizasiya faktorlarını nəzərə al- maq cəhdləri heç də, bəzilərinin yozduğu kimi, islamdan 1 М.Ялиоьлу. Щцсейн Жавидин романтизми, Б., Азярняшр, 1975, с. 181. 2 Йеня орада, с. 184. - 28 - kənara çıxmaq yox, həqiqi islama qayıtmaq, onun yeni dövrdə də mütərəqqi rol oynaya biləcəyini göstərməkdir. - 29 - Cavid və Əttar Orta əsr Şərq (islam) poeziyasına təsəvvüf fəlsəfəsi- nin böyük təsiri vardır. Lakin sufizmin müxtəlif qolları, müxtəlif təriqətlər mövcud olduğu üçün, şairlər də bu və ya digər ideyanı mənimsəmək və öz yaradıcılığında hansı ide- yadan çıxış etməkləri baxımından fərqlənirlər. Nizami Gəncəvi sufizmdən daha çox məşşai fəlsəfə- sindən təsirləndiyinə görə, onun poeziyasında maddi dünya, ictimai həyat geniş yer almışdır. Bütün poemaların Allaha və peyğəmbərə həsr olunmuş münacat hissəsində mistisizm özünü aydın şəkildə göstərsə də, əsərlərin təhkiyəsində kon- kret insani münasibətlərin cəmiyyət və mühitlə vasitələn- məsi, insanların real iqtisadi, sosial və hətta instinktiv ehti- yacları, estetik duyğular və s. geniş planda tərənnüm olu- nur. Yəni Nizamidə ilahi duyğular, dini təsəvvürlər insanın maddi-cismani həyatını istisna etmir. Məhəbbət də Nizami- də iki yerə ayrılır: ilahi eşq və insanlar arasında eşq. Bun- ların biri digərini əvəz etmir, çünki şəxsi həyatın din və iman müstəvisinə çıxarılması və burada əridilməsi təşəb- büsü yoxdur. Sufilərin əksəriyyəti isə eşqin ilahiləşdirilməsi sahəsində o dərəcədə irəli gedirlər ki, insanlararası münasi- bət tamamilə itir və ancaq Allah-insan münasibətləri saxla- - 30 - nılır. Və bu münasibətlər çox vaxt təbiət və cəmiyyətlə də vasitələnmir. Ayrı-ayrı hallarda konkret insanla münasibət təsvir olunsa da, son nəticədə bu münasibət də mistikləşir, ilahiləşir və Allaha yönəlmiş bir duyğunun keçici məqamı kimi arxa plana keçir. Məsələn, Fəridəddin Əttarın «Şeyx Sənan» əsərində 1 mavi gözlü xristian qızı Şeyx Sənanın normativ dini ayinlərdən ayrılaraq ilahi sevginin yeni mər- təbəsinə qalxması üçün bir növ keçid pilləsidir. Lakin sual olunur ki, nəyə görə ilahi eşqin yolu bir qadına olan eşqdən keçməlidir? Nəyə görə ilahi gözəllik qadın gözəlliyinin li- basında təzahür etməlidir? Axı, Qurani-Kərimdə Allahın qüdrəti daha çox başqa ayətlərlə nişan verilir. Bu yer, bu göy, ulduzlu səma, bərli-bərəkətli torpaqlar, bütün nəbatat və heyvanat aləmi və nəhayət insan, onun düşüncə və yara- dıcılıq əzmi – bütün bunlar da məhz Allahın qüdrətinə və hikmətinə dəlalət etməklə yanaşı, ilahi sevginin vəsilələri ola bilər. Konkret bir qadına olan məhəbbətin ilahi eşqə aparan yolda bir vəsilə kimi dəyərləndirilməsi isə sufi poeziyasının heç də bütün klassik formalarına aid olmayıb, «məhəbbət dini»nin tərənnümçülərinə xasdır ki, bunların da ən böyük nümayəndələri İbn Ərəbi və Mövlanadır. Belə ki, Rabiə əl- Ədəviyyə, Cüneyd Bağdadi, Mənsur Həllac kimi görkəmli sufilərin yaradıcılığında ilahi eşq hələ insani eşqlə qarış- dırılmır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hər iki eşq forma- 1 Ф.Аттар. Шейх Санан. /Суфии. Восхождение к истине, М., Изд-во Эксмо, 2003, с.84-93. - 31 - sını yüksək dərəcədə tərənnüm edən Nizami Gəncəvi də bunları qarışdırmır. Belə bir «kompleks yanaşma» – qadın gözəlliyinə aid olan metaforaların ilahi eşq kontekstində istifadə edilməsi və ya qadına olan eşqin böyüyüb ilahi eşqə çevrilməsi, ümumiyyətlə, müqəddəslik duyğusunun məhəb- bət və mərhəmət duyğusu ilə, dini hissin eşqlə eyniləşdiril- məsi özünün klassik formasında məhz «Məhəbbət mənim dinim və imanımdır» deyən İbn Ərəbi poeziyasında əksini tapır: Mən məhəbbət dininə inanıram O məni hansı səmtə çəkib aparsa da. 1 İbn Ərəbi belə bir mövqedən çıxış edir ki, ümuminin dərk olunması və mənimsənilməsi fərdi-konkret olanın mə- nimsənilməsi sayəsində mümkündür. 2 Görünür, İbn Ərəbi- yə görə, ilahi gözəlliyin vəsfi üçün onun konkret təzahürlə- rindən biri olan qadın gözəlliyini vəsf etmək də məqbul sa- yıla bilərmiş. 1 Ибн Араби. Мекканские откровения (ал-Футухат ал-маккийа). Пер. А.Д.Кныша, СПб.: Центр «Петербургское исследование», 1995, с. 31. 2 Йеня орада. с. 51. Ибн Ярябинин мящяббят мювзусунда йаздыьы шеирлярин яслиндя онун севэилиси Конйалы Низам адлы эюзяля щяср олундуьу эцман едилир. А.Д.Кнышын йаздыьы кими, 1215-жи илдя Ибн Яряби гадына щяср олунмуш шеирлярдя щяддян артыг ачыг-сачыглыьа йол вердийиня эюря тяняляря мяруз галмыш вя о, бяраят цчцн бу мящяббят образларынын яслиндя символик характер дашыдыьына инандырмаьа чалышмыш, бу мягсядля Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|