Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 19 - dı sayəsində isbat edir ki, nur ancaq işıq «içərisindən» şölə saça bilər («Mən nura fəqət talibim, atəş nəmə lazım!?»). 1 Bizcə, «iblis insanın içindədir» qənaətinin dərin kök atmasına ancaq bir obyektiv səbəb ola bilər. Bu da ondan ibarətdir ki, iblisanəlik həqiqətən müəyyən insanların ca- nına, qanına keçir. Və bu naqis cəhətlər, xüsusiyyətlər hə- min insanların vasitəsilə genetik olaraq da yeni nəslə ötü- rülür. Yəni naqis ictimai mühit doğuluşdan bu cür köklən- miş insanlar üçün bir növ münbit mühit olur, burada onlar özlərini «suda balıq kimi» hiss edirlər. Onların mühüm arqumentlərindən biri də budur ki, əsərin özündə ya iblisin dili ilə, ya da başqa situasiyalarda bütün fəlakətlərə insanların özlərinin bais olması haqqında eyhamlar vardır və bu da «İblis insanın içindədir» fikrinə haqq verilirmiş kimi görünür. Bəs onda biz nəyə görə bu tezisi heç cür qəbul etmək istəmirik?! Çünki biz «insanlar» və İnsan arasındakı fərqi nəzərə alırıq. Ümumiyyətlə, İnsan bəşəriyyətin, insanlığın rəmzi olan insandır. Gerçək həyatda insanlar arasında xə- bislər də vardır və hətta onlar daha çoxdurlar. Lakin yer üzərində hələ bircə nəfər də olsa iblisə uymamış, saf, təmiz qəlbli bir insan tapmaq mümkündürsə, «insan» ümumisini iblisanəliklə damğalamaq olmaz. Deməli, bu cəhət insanın mahiyyətindən irəli gəlmir və insanlığı səciyyələndirmir; insan bu xəstəliyə hardansa başqa bir mənbədən yoluxmuş- 1 М.Ялиоьлу. Щцсейн Жавидин романтизми, Б, Азярняшр, 1975, с. 152 - 20 - dur. Qurani Kərimdə bu məsələ çox aydın şəkildə işıqlan- dırılır və göstərilir ki, iblis əlbəttə, insanların qəlbinə yol tapa bilər, amma yalnız o insanların ki, onların qəlbində müqəddəslik duyğusu, Allah eşqi yoxdur. Allah eşqi olan yerə iblis yaxın düşə bilməz. Görünür, insanın xislətini iblisanəliklə bağlamağa ça- lışanlar, sadəcə olaraq, Allahın varlığını unudurlar. Biz ona görə bu ideyanı nitsşeçiliklə, «Allah ölmüşdür» deyənlərlə əlaqələndiririk ki, doğurdan da, Allah olmayan yerdə – Allah duyğusu olmayan qəlbdə iblis üçün böyük meydan açılır. Amma H.Cavidin məqsədi də elə bundan ibarətdir ki, insanları ilahi eşqə, müqəddəslik duyğusuna səsləsin və bununla da, insanı naqis mühitin fövqünə qaldırsın; insan nə öz içərisində, nə də mühitində, cəmiyyətdə iblisə yer qoymasın. Əlbəttə, Cavidin bu ideyasının sosial-siyasi müstəvidə davamı belə bir sualın cavabını tələb edir ki, ictimai mühit hansı qrup insanların əli ilə formalaşmışdır. Yəni hakimiy- yət kimin əlindədir?.. İnsanlar fərqli olduğu üçün ictimai mühitin, cəmiyyətin iblisanə rol oynaması, yoxsa əksinə, insan ruhunun sağlamlığını təmin etməsi, təbiətən naqis insanları da düz yola sövq etməsi alternativi ortaya çıxır. Yəni hakim ictimai mühit qaranlığın, iblisanəliyin timsalı olduğu kimi, prinsipcə işığın, ilahi ruhun da timsalı ola bi- lər. İblis – Allah dilemmasının insan müstəvisindən cəmiy- yət müstəvisinə keçirilməsi, iki cür insan arasındakı müba- rizənin son nəticədə siyasi müstəviyə keçirilməsini tələb - 21 - edir. Nizaminin «xoşbəxtlər ölkəsi» utopik fikrin məhsulu idi. Caviddə isə iblislə mübarizənin siyasi sonucu qafasında özünüdərk mücadiləsi gedən Ariflə əlində silah tutan Elxa- nın birliyi perspektivində iblisdən azad olmuş real ictimai mühitin konturları görünür. «“İblis”də fəlsəfi motivlər» əsəri də məhz bu ideyanın açılışına xidmət edir. «İblis insa- nın xislətindədir» tezisindən çıxış edən və bununla da bütün günahları hakim ictimai mühitdə deyil, ümumiyyətlə insan- da, onun təbiətində axtaranlar isə əsərin bu əsas ideyasını, təbii ki, anlaya bilməzlər. Onlar Cavidin ənənəvi Şərq dün- yagörüşündən bir pillə yüksəyə qalxaraq fəlsəfi problemi ictimai-siyasi gerçəklik müstəvisinə necə proyeksiya etdiyi- ni, F.Əttar və İbn Ərəbi ənənələrini yaşatmaqla yanaşı, eyni zamanda, M.Ə.Sabirlə necə qovuşduğunu görə bilməzlər. Məhz buna görə də, Cavid və Sabir paraleli bu gün də çox- larına təəccüblü görünür. * * * Cavid yaradıcılığının xüsusiyyətlərindən biri budur ki, ayrı-ayrı obrazların dilindən söylənən fGikirlər müəllif ideyasının açılması üçün bir vasitədir. Dramaturgiya janrı Cavidə öz daxilindəki fikir plüralizmini, bəzən hətta bir- birini inkar edən mövqeləri ifadə etmək və seçim imkanını oxucunun ixtiyarına buraxmaq imkanı vermişdir. Məhz müxtəlif mövqelərdə duran obrazların dili ilə verilən fikirlər oxucuya hazır bir konsepsiya son nəticə deyil, fikirlərin, ideyaların mücadiləsi ilə tanış olmaq, müxtəlif fəlsəfi təlim- - 22 - lərin necə bir-birini rədd etdiyinin və necə ustalıqla bir araya gətirildiyinin şahidi olmaq şansı verir. «İblis» bu cür kontrastlı fikirlərlə zəngin olduğundan, burada müəllif mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi xüsusi təd- qiqat tələb edir. «Peyğəmbər» əsərinin də öz spesifikası var. Burada Cavid ənənəvi islam tarixindən kənara çıxaraq, kitabın pey- ğəmbərə nazil olmasını fərqli yozumda şərh edir. Klassik islam baxışlarına görə, kitabın ayələri Allah kəlamı olaraq ayrı-ayrı vaxtlarda, vəhy məqamlarında mələk (Cəbrayıl) vasitəsilə çatdırılır. İslama görə mələk əsasən icraçıdır və o, öz mülahizələrini, istəklərini deyil, Allahın tapşırıqlarını yerinə yetirir. Cəbrayıl isə xüsusi statuslu mələk olmaqla Haqdan gələn ayələri çatdırır. Caviddə isə mələk daha çox dərəcədə qədim yunan ilahələrini xatırladır. Peyğəmbərə görünən və guya kənar- dan peyda olan mələk əslində onun öz içindən, əqli dünya- sından intixab edirmiş. Mələk özünü «şe„rü-hikmət, zəka ilahəsi» kimi təqdim edir. Onun həmçinin «ulu dahilərin nədiməsi» olduğunu nəzərə alsaq, burada mələk daha çox dərəcədə ilham pərisini xatırladır. Və belə çıxır ki, peyğəm- bərə «nazil olan» biliklər əslində onun ilham və yaradıcılıq məqamında öz daxili dünyasından aldığı biliklərdir. «Mən sənin əqlinəm» ifadəsi bunu bir daha sübut edir. Bən sənim, sən də bən, şaşırma, əvət Bən sənin əqlinim, fəqət daim Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|