Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 15 - mür». 1 Cavidin poeziyasında əsas fəlsəfi məsələlər və onlara ənənəvi münasibət Cavidin qaldırdığı fəlsəfi məsələlərin çoxu Məsud Əlioğlunun «Hüseyn Cavidin romantizmi» kitabında xüsusi başlıqlar şəklində verilmişdir: «Xəyal və həqiqət», «İdeal və varlıq», «Məhəbbət və din», «Ağıl və qəlb». Bundan əla- və, bizim «“İblis”də fəlsəfi motivlər» kitabında təhlil etdi- yimiz «Həqiqət və güc», «İnsan, dünya, Allah» problemləri də artıq müəyyən dərəcədə işıqlandırılmışdır. Məsud Əlioğlu Cavid yaradıcılığını təhlil edərkən köklərə gedir, sanki milli ədəbiyyatımızda bədii vasitələrlə ifadə olunmuş fəlsəfi fikrin qaynaqlarını axtarır. Onun Ca- viddən bəhs etməsi heç də təsadüfi deyildir. Cavidə həsr etdiyi tədqiqatlardan birində o məhz fəlsəfi motivlər axtar- dığını gizlətmir. Cavid poeziyası timsalında o, ideal və var- lıq problemini araşdırır və bununla əlaqədar Hegelin «Tarix fəlsəfəsi» əsərinə müraciət edir. O dövrdə ancaq marksizm- leninizm klassikləri ilə kifayətlənən rəsmi fəlsəfə profes- 1 Y.Гарайеv . Тарих: йахындан вя узагдан. Бакы, «Сабащ» 1996, с. 320. - 16 - sorlarından fərqli olaraq Məsud Əlioğlu «ideal» problemini idealizmin ən böyük nümayəndəsi Hegelin təqdimatı kon- tekstində araşdırır. Cavid yaradıcılığını tədqiq edən müəllif yazır: «Şairə görə bəşər həyatı yaşayışı gözəlləşdirmək üçün yaranmışdır. Gözəl olan bir şey isə yüksəkdir, ülvidir, real varlıq isə bu səviyyəyə qalxmamışdır. Demək, böyük ideal ülviyyətə, gözəlliyə yüksəlmək üçündür». 1 Müəllif Cavidin idealist mövqedə durduğunu gizlət- mir. Lakin bunu o dövrün tələblərinə uyğun olaraq tənqid eləmək fikrinə də düşmür. Çünki özü də həmin mövqedən çıxış edir: «H.Cavidin həyatın mənasını, yaşayışın məğzini, maddi real aləmin cövhərini, mənəvi-ruhi aləmini daim pak və gözəl, fərəh dolu hisslərlə coşub-daşan bir səviyyədə görməyi arzulaması qüdrətli və böyük insan idealının real aləmdəki fənalıqlara qələbə çalacağına bəslədiyi tükənməz inamını bildirir, ifadə edir». 2 Bu özünü onun «Sən nəsən? Kimsən?» şeirinə münasibətdə də göstərir: «Fəlsəfi-idealist məzmunda yazılmış bu şeirdə H.Cavidi mütəfəkkir sənətkar olaraq düşündürən, onun mənəvi aləmini məşğul edən ixti- şaşlı və böhranlı fikirlərin təbliği mühüm yer tutur. Şair bu əsərində, hər şeydən əvvəl, özünü dərk etməyə çalışır; qəl- bini didən və dilləndirən suallara cavab axtarır…» 3 Belə bir cəhət də xüsusi vurğulanmalıdır ki, kommu- nist ideologiyasından xilas olmağımıza baxmayaraq, müasir 1 М.Ялиоьлу. Мящяббят вя гящряманлыг, Бакы, Йазычы, 1979, с. 203. 2 Йеня орада, с. 209. 3 Йеня орада. - 17 - dövrdə müxtəlif Qərb fəlsəfi cərəyanlarının təsiri altına dü- şərək millilikdən uzaqlaşmaq halları geniş yayılmışdır. Xü- susilə gənclər arasında nıtsşeçiliyin və postmodernizmin mahiyyətinə varmadan yayılması halları narahatlıq doğurur. Marksist ateizmin buxovlarından yenicə çıxdığımız bir vaxtda nitsşeçi ateizmin təsiri altına düşənlər, insanı sinfi mübarizə məngənəsindən çıxardıqdan sonra onu heyvani nəfs qəlibinə salmağa çalışanlar, bir sözlə, sanki milli məf- kurə boşluğu şəraitində yeni-yeni yabançı məfkurələrə pə- nah aparanlar getdikcə çoxalır. Nitsşeçiliyin, freydizmin təsiri altında insanın xislə- tində iblislik və canavarlıq axtaranlar, təəssüf ki, böyük klassiklərimizin yaradıcılığına da bu nöqteyi-nəzərdən ya- naşırlar. Bu gün H.Cavidin «İblis» əsərinin də məhz həmin mövqeyin təsiri altında şərh edilməsi geniş yayılmışdır. Təəssüfləndirici haldır ki, H.Cavid yaradıcılığı haqqında yazanların bir çoxu həmin incə məqamda insanın ali mis- siyasından çıxış edə bilmirlər və nəticədə müəllif mövqeyi də təhrif olunur. Onlar üçün «iblisin məhz insan xislətində olması» o dərəcədə «aydındır» ki, xüsusi tədqiqata və geniş müzakirəyə heç ehtiyac da duymurlar. Bizdə narahatlıq ya- radan odur ki, bu cür mübahisəli bir mövqe niyə belə əminliklə qəbul olunur? Bunun səbəbini ancaq nitsşeçiliyin dəbə minməsindəmi, yoxsa fikir tənbəlliyindəmi axtarmaq lazımdır? Çünki belə sadə izah «İblis»in son teatr qoyu- luşundakı recissor versiyası ilə də, adi şüur səviyyəsindəki təsəvvürlərlə də üst-üstə düşür. Görünür, gənclərimiz Cavi- - 18 - di daha dərindən başa düşmək üçün Məsud Əlioğlunun, Yaşar Qarayevin müvafiq şərhlərini və bu sətirlərin müəl- lifinin «“İblis”də fəlsəfi motivlər» əsərindəki hərtərəfli təh- lili ya mənimsəyə bilmir, ya da sadəcə oxumurlar. Düzdür, M.Əlioğlunun «İblis»ə həsr olunmuş məqa- lələrində insanın xisləti ilə əlaqədar ziddiyyətli fikirlərə də rast gəlmək mümkündür. Yəni tənqidçi özü də tərəddüd edir və bəzən ədəbiyyatda hakim olan nöqteyi-nəzərlərə gü- zəştə gedir. Görünür, «iblislik insanın xislətində deyilsə, bəs haradadır?» sualına birmənalı cavab tapmaqda çətinlik çəkir. Yeri gəlmişkən, mən «“İblis”də fəlsəfi motivlər» əsə- rində insanın xisləti ilə əlaqədar mühakimələrə görə M.C.Cəfərov, Ə.İbadoğlu, M.Məmmədov, Ə.İsmayılov və s.-lə yanaşı, M.Əlioğlunun da müvafiq fikirlərini tənqid etmişdim. Sonralar onun «Hüseyn Cavidin romantizmi» ki- tabını və digər əsərlərini bir də oxuyarkən əmin oldum ki, M.Əlioğlunun insan xisləti ilə əlaqədar şəxsi düşüncələri daha nikbin və birmənalıdır. İnsan böyük ideallar üçün, yer üzündə haqqı, ədaləti təmsil etmək üçün yaranmışdır. Müəl- lif «Ağıl və qəlb» məqaləsində yazır: «Arif dərk etməmiş deyildir ki, zülmət və fənalıq rəmzi İblis, insan qəlbində xe- yirxahlıq nurunu alovlandırmağa qadir deyildir. İşıqlı və nəcib hissiyyat mayası və xisləti təmiz cövhərdən nəşət edə bilər… Ağıllı mühakimələri, həqiqətə bəslədiyi təmiz etiqa- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|