71
Digər
maddədə isə göstərilirdi ki, Amerika gəmilərində silah
satılması qadağan edilsin. Birinci dəfə bitərəflik haqqında qəbul
edilən qanun altı ay müddətində qüvvədə ola bilərdi. Sonra qəbul
edilən bitərəflik haqqında qanunda onun müddəti uzadlıdı, bir qədər
sonra daimi oldu. Bitərəflik haqqında qanun ABŞ-ın xarici
siyasətinin iki bir-biri ilə bağlı olan məqsədini həyata keçirdi.
Bunlardan biri, həlledici qərarlar qəbul etmək üçün «sərbəst qol»u
özündə saxlamaq, istənilən «nizama salma» məsələsində onun həll
edici səsini təmin etsin. Artıq bu zaman «ox» dövlətləri özlərinə
inanırdılar ki, ABŞ o, zamanə qədər kənarda qalacaqdır ki, onlar
Avropanın və Asiyanın xəritəsini öz xeyrinə böləcəkdirlər.
ABŞ-ın xarici siyasəti faşizmin əl-qol açması üçün imkan
yaradırdı. İtaliya-Efiopiya müharibəsi və Yaponiya–Çin müharibələri
zamanı bitərəflik haqqında qanunda heç bir dəyişiklik edilmədi.
ABŞ-ın bitərflik siyasəti bu dövrdə İngiltərə və Fransanın
«qarışmamaq» siyasəti ilə üst-üstə düşürdü.
İtaliyanın təcavüzündən sonra Millətlər Cəmiyyətində
İtaliyaya qarşı iqtisadi
sanksiya tədbiq edilərkən, neft buraya daxil
edilmədi. Çünki o zaman dünyada əsas neft ixrac edən ölkə ABŞ idi.
Bu illərdə ABŞ-dan İtaliyaya neft ixracı nəinki azaldı, əksinə artdı.
Təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, 1935-ci ilin 11 ayı ərzində
İtaliyanın Afrikadakı müstəməlkəlrəninə göndərilən amerikan
neftinin miqdarı 4,5 milyon tondan 6,72 milyon tona çatdı.
Xarici
siyasət kursunu müəyyən etmək üstündə
izolyasionistlərlə internаsionalistlər arasındı müntəzəm mübarizənin
əsas arenası konqres idi. İnternаsionalistlərin başında Ruzvelt durudu.
Onun kabinetinin üzvlərindən Q.İkes, dövlət məmurlarının
nümayəndələrindən N.Devis, Q.Feys, səfirlərdən C.Devis, K.Baures.
respublikaçılardan keçmiş dövlət katibi Stimson da Ruzveltin
tərəfində idilər.
Senatda Ruzveltin tərəfдарларына demokratlardan olan
K.Pitmmen, nümayəndələr palatasında isə demokrat S.Mikreynolds
başçılıq edirdi.
İzolyasionistlər dövlət departamentində güclü idilər və onlar
daha çox konqresdə fəallıq göstərirdilər. Senatdakı izolyasionistlər
qrupuna U.Bor və X.Conson başçılıq
edirdilər ki, onlar yaşlı və
nüfuzlu senatorlar idilər. Onlar respublikaçılar partiyasının soл
qanadına mənsub idilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, Avropa
72
müalicəsi mümkün olmayan xəstədir, ona görə biz diqqəti ABŞ-ın
daxili problemlərinə verməliyik. Onlar ABŞ-ın beynəlxalq
mənafeyninin müdafiəsindən imtina etmirdilər, lakin belə hesab
edirdilər ki, bunun üçün bitərəflik statusundan istifadə etmək
vacibdir. Digər halda ABŞ müharibəyə cəlb edilə bilər.
İzolyasionistlərin digər qrupuna isə respublikaçı-senatorlardan
C.Noyrd, A. Vanderberq və senator demokrat B.Klark başçılıq edirdi.
Onlar isə belə hesab edirdilər ki, müharibəyə qarışmadan Avropanın
işlərində fəal iştirak etmək lazımdır. Ancaq
bitərəflik hüqüqunu
bütün hallarda saxlamaq, hətta müharibə baş verəcək hallarda da
dəyişməmək, xüsusi ilə xarici ticarətdə bu prinsipi gözləməyi vacib
hesab edirdilər. Nümayəndələr palatasında izolyasionistlərin
nümayəndəsi demokrat M.Meverin, respublikaçı Q.Fiş və başqaları
idi.
İzolyasionistlərin və internаsianistlərin düşərgəsində
konqresdən kənarda də müxtəlif qüvvələr toplaşmışdır.
İzolyasionistələrə meyl edənlərdən «iqtisadi millətçilər», tarixçi
Ç.Mirdş, publisist Ç.Birdn və iqtisadçı S.Çeyzin başçılıq etdiyi
«kontinentalistlər», yazıçı T.Drayzerin, sosiolist N.Tomasın başçılıq
etdikləri antiimperalistlər, C.Murun, həmkarlar ittifaqları
nümayəndələrinin müəyyən hissəsinin
də daxil olduğu neytralistlər,
ABŞ-ın keçmiş prezidenti Q.Huverin, polkovnik Ç.Lindenberqin,
qəzet maqnatı U.Xaratın başçılıq etdiyi konservatorları göstərmək
olardı. Lakin nə təşkilati cəhətdən, nə də ideya-siyasi cəhətdən onlar
bir stolda əyləşməyi bacarmırdılar. Huver belə hesab edirdi ki,
həlledici anda müharibəyə müdaxilə etmək üçün hazırlaşmaq
lazımdır.
İnternasionalistlərin cəbhəsində nisbətən yekdillik var idi.
Onlar belə hesab edirdilər ki, müasir dünyada beynəlxalq
əməkdaşlıqdan kənarda qalmaq mümkün deyil. Əslində ABŞ-ın
bitərəflik siyasətini gözləmə strateygiyası kimi səciyələndirmək
olardı.
1936-cı ilin fevralında İtlayanın Efiopiyaya qarşı
təcavüzkarlığı davam edən dövrdə konqres yenidən bitərəflik
haqqında məsələyə baxdı. Hökumət ictimaiyyətin xeyli hissəsinin
tələbi ilə bitərəflik siyasətində dəyişiklik etmək qərarına gəldi.
Məsələ belə idi ki, bu qanun ya təxirə salınsın, ya da onda prinsipal
dəyişkliklər edilsin. Uzunmüddətli müzakirələrdən
sonra belə qərara
73
alındı ki, embarqonun vaxtı 1937-ci il may ayının 1-ə qədər uzadılsın
və bitərəflik haqqında üç yeni dəyişiklik edilsin. Bu dəyişikliklər
aşağıdakılar idi:
1. Müharibə edən ölkələrə kredit və istiqraz verilməsi qadağan
edilsin;
2. Hazırda müharibə aparan ölkələrə embarqo qoyulması
mütləq genişləndirilsin;
3. Latın Ameriksı ölkələrinə qeyri-amerkan dövlətləri hücum
edərlərsə, qanunun fəaliyyətində dəyişiklik edilsin.
Bitərəflik haqqında qanunun uzadılması imperalistlərin daha
da əl-qol açmasına imkan verdi.
1936-cı ilin prezident seçkiləri kampaniyasında
respublikaçılar yenə də «ABŞ-ın ənənəvi xarici siyasətini əlində
dayaq edərək» ABŞ-ın Milltlər cəmiyyətindəki üzvlərinə qarşı,
ümumiyyətlə istənlilən ittifaqa qarşı çıxır, «xarici işlərə»
qarışmamağı tələb edirdilər. İzolyaisonistlərin fikirlərini daha çox
«ittifaq partiyası» müdafiə edirdi. Bu partiya xarici işlərə hər hansı
bir formada müdaxilə etməyin əleyhinə idi.
Ruzvelt aydın xətt götürdü. O, amerikalıları əmin etdi ki,
ölkəni müharibədən qoruyacaq, eyni zamanda ABŞ-la bağlı
beynəlxalq sazişləri pozanlara da laqeyd qalmayacaqdır. Ruzvelt
göstərdi ki,
biz izolyasionist deyilik, ancaq biz çalışırıq ki, özümüzü
müharibədən təcrid edək. Məhz Ruzveltin bu çıxışları 1936-cı ilin
noyabrın 3-də keçirilən seçkilərdə ona qələbə gətirdi.
ABŞ-da 1936-cı ilə prezident seçkiləri ərəfəsində İspaniyada
faşist qiyamının başlanması ilə orada vətandaş müharibəsi başlamış
oldu. Berlin və Romada faşist diktatorlar dərhal onu müdafiə etdilər.
1936-1939-cu illər İspaniya hadisələrində ABŞ-ın rəsmi xətti
əslində İngiltərə və Fransanın təşəbbüsü ilə 27 Avropa dövlətinin
imzaladğı «qarışmamaq» haqqında sazişlə üst-üstə düşürdü. ABŞ
İspaniyaya silah satışı üzərində embarqo qoymaqla əslində
beynəlxlalq hüquq normalarını pozmuş oldu. Bu embarqo faşist
dövlətləri tərəfindən çox razılıqla qprşılandı. Bu hadisədən dərhal
sonra ABŞ-ın özündə kütləvi narazılıq başlandı. ABŞ xalqı İspaniya
demokratiyası ilə həmrəy olduğunu bildirdi. İspaniyaya kömək
məqsədi ilə bir sıra təşkilatlar yarandı. Onların içərisində ən
görkəmlisi Şimaili Amerika komitəsi idi. Bu komitə vasitəsi ilə
74
İspaniya Respublikasına kömək üçün 1305 min
dollar pul
toplanmışdı.
1937-ci ilin may ayının 1-də bitərəflik haqqında yeni qanun
layihəsi qüvvəyə mindi. Bu qanunda əvvəlkindən fərqli olaraq edilən
əsas dəyişiklik ondan ibarət idi ki, müharibə edən ölkələrə silahdan
başqa, yerdə qalan mallar ancaq «Keş end kerri» Prinsipi üzrə
satlımalı idi, yəni ABŞ-a malların dəyəri birbaşa ödənilməli, bu
mallar həmin öləkəlrin öz gəmilərində aparılmalı idi.
Yaponiyanın Çinə soxulması ilə ABŞ-Yaponiya ziddiyətləri
dahada gücləndi və onlar arasında münasibətlər yeni mərhələyə
qədəm qoydu. Lakin ABŞ münasibətləri çox da gərginləşdirmək
istəmirdi. O, Yaponiyanı sakitləşdirmək xəttini götürdü. Bitərəflik
haqqında qanunda dəyişiklik edilmədiyinə görə ABŞ Yaponiya ilə
ticarətini davam etdirirdi, çünki bu ABŞ inhisarlarının maraqlarına
uyğun idi. Məhz bu qanun nəticəsində
Yaponiya uzun müddət bir
sıra strateji malların əksəriyyətini ABŞ-dan alırdı. Ölkədə isə xalq
Yaponiya йа mal satmağa embarqo qoymağı, yapon mallarını daxili
bazarda baykot etməyi tələb edirdi.
Belə bir zamanda 1937-ci ilin oktyabr ayının 5-də Çikaqoda
F.Ruzveltin çıxışı ABŞ daxilində və başqa öləkələrdə, çox böyük
əks-sədaya səbəb oldu. Prezident kəskin ifadə ilə «terror rejimlərinin
mövcud olduğunu» və bunun beynəlxalq hüquq qaydalarına zidd
olduğunu göstərdi. O, beynəlxalq təcavüzə son qoymağa çağırda və
bu yolxucu xəstəliyi məhv etmək mümkün olmasa da, ona karantin
qoymağın vacibliyini qeyd etdi.
1937-ci ilin noyabrında ABŞ öz nümayəndə heyətini
Brüsseldəki maraqlı dövlətlərin Uzaq Şərqdə sülhün bərpasına həsr
edilmiş konfransa göndərdi. Orada 18 dövlət, o cümlədən SSRİ-də
iştirak edirdi. Onlar Çinin ərazi bütövlüyünü və müstəqilliyini
müdafiə etdiklərini bildirdilər. ABŞ Britaniya ilə danışıqlar apardı ki,
Yaponiyadan dinc yolla Çindən əl çəkməyi tələb etsin. Bu «Uelles
planı» adlanırdı.
Yaponyia Uzaq Şərqdə ABŞ üçün təhlükə törətməsinə
baxmayaraq ABŞ belə hesab edirdi ki, ən böyük təhlükə ocağı
Avropadandır, ən böyük müharibələr orada törədilə bilər. Ona görə
Almaniyaya daha çox diqqət yetirməyi vacib bilirdi. Artıq 1937-ci
ilin
sonunda Ruzvelt Almaniya, İtaliya və Yaponiyanı «quldur»
ölkələri kimi səciyələndirdi. ABŞ hökuməti ictimaiyyətin tələbi ilə,