Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
71 
  Digər maddədə isə göstərilirdi ki, Amerika gəmilərində silah 
satılması qadağan edilsin. Birinci dəfə bitərəflik haqqında qəbul 
edilən qanun altı ay müddətində qüvvədə ola bilərdi. Sonra qəbul 
edilən bitərəflik haqqında qanunda onun müddəti uzadlıdı, bir qədər 
sonra daimi oldu. Bitərəflik haqqında qanun ABŞ-ın xarici 
siyasətinin iki bir-biri ilə bağlı olan məqsədini həyata keçirdi. 
Bunlardan biri, həlledici qərarlar qəbul etmək üçün «sərbəst qol»u  
özündə saxlamaq, istənilən «nizama salma» məsələsində onun həll 
edici səsini təmin etsin. Artıq bu zaman «ox» dövlətləri özlərinə 
inanırdılar ki, ABŞ o, zamanə  qədər kənarda qalacaqdır ki,  onlar 
Avropanın və Asiyanın xəritəsini öz xeyrinə böləcəkdirlər. 
     ABŞ-ın xarici siyasəti faşizmin  əl-qol açması üçün imkan 
yaradırdı. İtaliya-Efiopiya müharibəsi və Yaponiya–Çin müharibələri 
zamanı bitərəflik haqqında qanunda heç bir dəyişiklik edilmədi. 
ABŞ-ın bitərflik siyasəti bu  dövrdə  İngiltərə  və Fransanın 
«qarışmamaq» siyasəti ilə üst-üstə düşürdü.  
     İtaliyanın təcavüzündən sonra Millətlər Cəmiyyətində 
İtaliyaya qarşı iqtisadi sanksiya tədbiq edilərkən, neft buraya daxil 
edilmədi. Çünki o zaman dünyada əsas neft ixrac edən ölkə ABŞ idi. 
Bu illərdə ABŞ-dan  İtaliyaya neft ixracı  nəinki azaldı,  əksinə artdı. 
Təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, 1935-ci ilin 11 ayı  ərzində 
İtaliyanın Afrikadakı müstəməlkəlrəninə göndərilən amerikan 
neftinin miqdarı 4,5 milyon tondan 6,72 milyon tona çatdı.
 
 
    Xarici 
siyasət kursunu müəyyən etmək üstündə 
izolyasionistlərlə internаsionalistlər arasındı müntəzəm mübarizənin 
əsas arenası konqres idi. İnternаsionalistlərin başında Ruzvelt durudu. 
Onun kabinetinin üzvlərindən Q.İkes, dövlət məmurlarının 
nümayəndələrindən N.Devis, Q.Feys, səfirlərdən C.Devis, K.Baures. 
respublikaçılardan keçmiş dövlət katibi Stimson da Ruzveltin 
tərəfində idilər. 
    Senatda  Ruzveltin  tərəfдарларына demokratlardan olan 
K.Pitmmen, nümayəndələr palatasında isə demokrat S.Mikreynolds 
başçılıq edirdi. 
  İzolyasionistlər dövlət departamentində güclü idilər və onlar 
daha çox  konqresdə  fəallıq göstərirdilər. Senatdakı izolyasionistlər 
qrupuna U.Bor və X.Conson başçılıq edirdilər ki, onlar yaşlı  və 
nüfuzlu senatorlar idilər. Onlar respublikaçılar partiyasının soл 
qanadına mənsub idilər. Onlar belə hesab edirdilər ki, Avropa 
 
72
müalicəsi mümkün olmayan xəstədir, ona görə biz diqqəti ABŞ-ın 
daxili problemlərinə verməliyik. Onlar ABŞ-ın beynəlxalq 
mənafeyninin müdafiəsindən imtina etmirdilər, lakin belə hesab 
edirdilər ki, bunun üçün bitərəflik statusundan istifadə etmək 
vacibdir. Digər halda ABŞ müharibəyə  cəlb edilə bilər. 
İzolyasionistlərin digər qrupuna isə respublikaçı-senatorlardan 
C.Noyrd, A. Vanderberq və senator demokrat B.Klark başçılıq edirdi. 
Onlar isə belə hesab edirdilər ki, müharibəyə qarışmadan Avropanın 
işlərində  fəal iştirak etmək lazımdır. Ancaq bitərəflik hüqüqunu 
bütün hallarda saxlamaq, hətta müharibə baş verəcək hallarda da 
dəyişməmək, xüsusi ilə xarici ticarətdə bu prinsipi gözləməyi vacib 
hesab edirdilər. Nümayəndələr palatasında izolyasionistlərin 
nümayəndəsi demokrat M.Meverin, respublikaçı Q.Fiş  və başqaları 
idi. 
İzolyasionistlərin və internаsianistlərin düşərgəsində 
konqresdən kənarda də müxtəlif qüvvələr toplaşmışdır. 
İzolyasionistələrə meyl edənlərdən «iqtisadi millətçilər», tarixçi 
Ç.Mirdş, publisist Ç.Birdn və iqtisadçı S.Çeyzin başçılıq etdiyi 
«kontinentalistlər», yazıçı T.Drayzerin, sosiolist N.Tomasın başçılıq 
etdikləri antiimperalistlər, C.Murun, həmkarlar ittifaqları 
nümayəndələrinin müəyyən hissəsinin də daxil olduğu neytralistlər, 
ABŞ-ın keçmiş prezidenti Q.Huverin, polkovnik Ç.Lindenberqin, 
qəzet maqnatı U.Xaratın başçılıq etdiyi konservatorları göstərmək 
olardı. Lakin nə təşkilati cəhətdən, nə də ideya-siyasi cəhətdən onlar 
bir stolda əyləşməyi bacarmırdılar. Huver belə hesab edirdi ki, 
həlledici anda müharibəyə müdaxilə etmək üçün hazırlaşmaq 
lazımdır.  
    İnternasionalistlərin cəbhəsində nisbətən yekdillik var idi. 
Onlar belə hesab edirdilər ki, müasir dünyada beynəlxalq 
əməkdaşlıqdan kənarda qalmaq mümkün deyil. Əslində ABŞ-ın 
bitərəflik siyasətini gözləmə strateygiyası kimi səciyələndirmək 
olardı. 
  1936-cı ilin fevralında  İtlayanın Efiopiyaya qarşı 
təcavüzkarlığı davam edən dövrdə konqres yenidən bitərəflik 
haqqında məsələyə baxdı. Hökumət ictimaiyyətin xeyli hissəsinin 
tələbi ilə bitərəflik siyasətində  dəyişiklik etmək qərarına gəldi. 
Məsələ belə idi ki, bu qanun ya təxirə salınsın, ya da onda prinsipal 
dəyişkliklər edilsin. Uzunmüddətli müzakirələrdən sonra belə qərara 

---

 
73 
alındı ki, embarqonun vaxtı 1937-ci il may ayının 1-ə qədər uzadılsın 
və bitərəflik haqqında üç yeni dəyişiklik edilsin. Bu dəyişikliklər 
aşağıdakılar idi: 
  1. Müharibə edən ölkələrə kredit və istiqraz verilməsi qadağan 
edilsin; 
2. Hazırda müharibə aparan ölkələrə embarqo qoyulması 
mütləq genişləndirilsin; 
3. Latın Ameriksı ölkələrinə qeyri-amerkan dövlətləri hücum 
edərlərsə, qanunun fəaliyyətində dəyişiklik edilsin. 
  Bitərəflik haqqında qanunun uzadılması imperalistlərin daha 
da əl-qol açmasına imkan verdi. 
  1936-cı ilin prezident seçkiləri kampaniyasında 
respublikaçılar yenə  də «ABŞ-ın  ənənəvi xarici siyasətini  əlində 
dayaq edərək» ABŞ-ın Milltlər cəmiyyətindəki üzvlərinə qarşı, 
ümumiyyətlə istənlilən ittifaqa qarşı  çıxır, «xarici işlərə» 
qarışmamağı  tələb edirdilər.  İzolyaisonistlərin fikirlərini daha çox 
«ittifaq partiyası» müdafiə edirdi. Bu partiya xarici işlərə  hər hansı 
bir formada müdaxilə etməyin əleyhinə idi. 
  Ruzvelt  aydın xətt götürdü. O, amerikalıları  əmin etdi ki, 
ölkəni müharibədən qoruyacaq, eyni zamanda ABŞ-la bağlı 
beynəlxalq sazişləri pozanlara  da laqeyd qalmayacaqdır. Ruzvelt 
göstərdi ki, biz izolyasionist deyilik, ancaq biz çalışırıq ki, özümüzü 
müharibədən təcrid edək. Məhz Ruzveltin bu çıxışları 1936-cı ilin 
noyabrın 3-də keçirilən seçkilərdə ona qələbə gətirdi.  
  ABŞ-da 1936-cı ilə prezident seçkiləri  ərəfəsində  İspaniyada 
faşist qiyamının başlanması ilə orada vətandaş müharibəsi başlamış 
oldu. Berlin və Romada faşist diktatorlar dərhal onu müdafiə etdilər.  
    1936-1939-cu illər İspaniya hadisələrində ABŞ-ın rəsmi xətti 
əslində  İngiltərə  və Fransanın təşəbbüsü ilə 27 Avropa dövlətinin  
imzaladğı «qarışmamaq» haqqında sazişlə üst-üstə düşürdü. ABŞ 
İspaniyaya silah satışı üzərində embarqo qoymaqla əslində 
beynəlxlalq hüquq normalarını pozmuş oldu. Bu embarqo faşist 
dövlətləri tərəfindən çox razılıqla qprşılandı. Bu hadisədən dərhal 
sonra ABŞ-ın özündə kütləvi narazılıq başlandı. ABŞ xalqı İspaniya 
demokratiyası ilə  həmrəy olduğunu bildirdi. İspaniyaya kömək 
məqsədi ilə bir sıra təşkilatlar yarandı. Onların içərisində  ən 
görkəmlisi  Şimaili Amerika komitəsi idi. Bu komitə vasitəsi ilə 
 
74
İspaniya Respublikasına kömək üçün  1305 min dollar pul 
toplanmışdı.
 
 
  1937-ci  ilin  may  ayının 1-də bitərəflik haqqında yeni qanun 
layihəsi qüvvəyə mindi. Bu qanunda əvvəlkindən fərqli olaraq edilən 
əsas dəyişiklik ondan ibarət idi ki, müharibə edən ölkələrə silahdan 
başqa, yerdə qalan mallar ancaq  «Keş end kerri» Prinsipi üzrə 
satlımalı idi, yəni ABŞ-a malların dəyəri birbaşa ödənilməli, bu 
mallar həmin öləkəlrin öz gəmilərində aparılmalı idi. 
   Yaponiyanın Çinə soxulması ilə ABŞ-Yaponiya ziddiyətləri 
dahada gücləndi və onlar arasında münasibətlər yeni mərhələyə 
qədəm qoydu.  Lakin ABŞ münasibətləri çox da gərginləşdirmək 
istəmirdi. O, Yaponiyanı sakitləşdirmək xəttini götürdü. Bitərəflik 
haqqında qanunda dəyişiklik edilmədiyinə görə ABŞ Yaponiya ilə 
ticarətini davam etdirirdi, çünki bu ABŞ inhisarlarının maraqlarına 
uyğun idi.  Məhz   bu    qanun nəticəsində  Yaponiya uzun müddət bir 
sıra strateji malların  əksəriyyətini ABŞ-dan alırdı. Ölkədə isə xalq 
Yaponiya йа mal satmağa embarqo qoymağı, yapon mallarını daxili 
bazarda baykot etməyi tələb edirdi.  
Belə bir zamanda 1937-ci ilin oktyabr ayının 5-də Çikaqoda 
F.Ruzveltin çıxışı ABŞ daxilində  və başqa öləkələrdə, çox böyük 
əks-sədaya səbəb oldu. Prezident kəskin ifadə ilə «terror rejimlərinin 
mövcud olduğunu» və bunun beynəlxalq hüquq qaydalarına zidd 
olduğunu göstərdi. O, beynəlxalq təcavüzə son qoymağa çağırda və 
bu yolxucu xəstəliyi məhv etmək mümkün olmasa da, ona karantin 
qoymağın vacibliyini qeyd etdi.  
   1937-ci  ilin  noyabrında ABŞ öz nümayəndə heyətini 
Brüsseldəki maraqlı dövlətlərin Uzaq Şərqdə sülhün bərpasına həsr 
edilmiş  konfransa göndərdi. Orada 18 dövlət, o cümlədən SSRİ-də 
iştirak edirdi. Onlar Çinin ərazi bütövlüyünü və müstəqilliyini 
müdafiə etdiklərini bildirdilər. ABŞ Britaniya ilə danışıqlar apardı ki, 
Yaponiyadan dinc yolla Çindən  əl çəkməyi tələb etsin. Bu «Uelles 
planı» adlanırdı. 
  Yaponyia  Uzaq  Şərqdə ABŞ üçün təhlükə törətməsinə 
baxmayaraq ABŞ belə hesab edirdi ki, ən böyük təhlükə ocağı 
Avropadandır,  ən böyük müharibələr orada törədilə bilər. Ona görə 
Almaniyaya daha çox diqqət yetirməyi vacib bilirdi. Artıq 1937-ci 
ilin sonunda Ruzvelt Almaniya, İtaliya və Yaponiyanı «quldur» 
ölkələri kimi səciyələndirdi. ABŞ hökuməti ictimaiyyətin tələbi ilə, 

---