Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
67 ABŞ-ın Uzaq Şərqdə Yaponiyaya qarşı siyasətinin əsas məqsədi Yaponiya ilə konfilikdən uzaqlaşmaq idi. 1934-cü ilin 24 martında ABŞ konqersi qanun qəbul etdi ki, 10 ildən sonra Filippinə müstəqillik verəcəkdir. ABŞ-ın Avropada vəziyyətinin kəskinləşməsindən də Yaponiya ilə kompromisə gəlməkdə istifadə etdi. Bu dövrdə Yaponiya ABŞ-dan vacib hərbi-strateji materialların, demək olar ki, yarısını alırdı. Doğrudur, bu ABŞ ictimaiyyəti tərəfindən kəskin tənqid edilir, Yaponiyaya qarış qəti tədbirlər görülməsini tələb edilirdi. 1933-cü ilin dekabrında SSRİ müharibənin qarşısını almaq üçün kollektiv təhlükəsizlik sistemi yaratmaq təklifi ilə çıxış etdi. 1934-cü ilin sentyabr ayında Millətlər Cəmiyyətinə girmək haqqında təklif qəbul edildi. Artıq 1933-cü ilin sonunda Sakit Okeanda təhlükəsizliyi və hücum etməməyi təmin etmək haqqında akt bağlamaq ideyası irləi sürüldü, çünki, Yaponiya burada təkcə Çini və SSRİ-ni deyil, həmdə Böyük Britaniya, Fransa və ABŞ-ı hədəlyirdi. Təsadüfü deyildir ki, həmin layihə uzun illər gündəlikdən çıxarılmadı. Lakin ABŞ-ın Yaponiya təhlükəsi haqqında bəyanatları heç cür möhkəmləndirilmirdi. ABŞ çalışırdı ki, SSRİ və Yaponiya toqquşsun, ABŞ isə kənarda qalsın. Səfir Bolfur bildirdi ki, ABŞ Uzaq Şərqdə müharibə aparmağı bacarmaz, sadəcə Sovet İttifaqına mənəvi yardım edə bilər. 1937-ci ilin yayında ABŞ qəti sürətdə sovet təklifini qəbul etmədiyini bilidirdi. 1934-cü ilin ortalarında SSRİ yenə Avropada təhlükəsizlik sistemi yaratmaq məsələsini ortaya atdı. Həmin ilin sonunda xarici işlər naziri M.M. Litvinov ABŞ hökumətinə konfransın Baş komissiyasının təşkili haqqında layihəni təqdim etdi. Lakin həm ABŞ, həmdə digər kapitalist ölkələri SSRİ ilə əməkdaşlıq etmək istəmədiklərini bildirdilər. Litvinovun layihəsi həyata keçirilməmiş qaldı. Hər halda söhbət ümumdünya miyqasında sülhdün gedirdisə, ABŞ uzun müddət Uzaq Şərqdə və Avropada təcavüzü genişlənməsinə heç bir münasibət bəsləyə bilməzdi. Bu mövqe 1935-ci ilin avqustunda ABŞ-ın bitərflik haqqında qəbul etdiyi qanunda özünü göstərdi. ABŞ SSRİ ilə siyasi əməkdaşlıqdan imtina etmək üçün SSRİ-dən inqlaba qədərki borclarını verməyi tələb etdi. 68 Bu SSRİ-ni məcbur etdi ki, o da qarşılıqlı tələblər irəli sürsün. SSRi bildirdi ki, ABŞ-a xarici hərbi müdaxilə və vətandaş müharibəsi dövründə SSRİ-yə vurduğu ziyanı ödəsin. Həmçinin öz növbəsində SSRi bildirdi ki, onlar üçün ən səas, ciddi məsələ sülhü qorumaqdır, bütün digər mənafelər buna qurban verilməlidir. Belə bir mövqeni həmçinin bəzi uzaqgörən ABŞ xadimləri, həmçinin məşhur diplomat N. Devis də müdafiə edirdi. 1935-1936-cı illərdə keçirilən dəniz konfransında ihtirak edən Devis sovet nümayəndə heyyətinə bildirmişdir ki, bütün maliyyə və iqtisadi mübahisələri təclili ləğv etmək lazımdır. Həmçinin göstərdi ki, böyük siyasi problemləri nizama salmaq üçün ABŞ-la SSRİ-nin əməkdaşlığı son dərəcə vacibdir. Mübahisəli məsələri nizama salmaq haqqında məsələ hələ 1933-cü ilin noyabrında olmuş Litvonovla Ruzvelt arasında danışıqlarda da öz əksini tapmış və onların arasında «Centelment sazişi» bağlanmışdır. Həmin sazişdə göstərirdi ki, ABŞ-ın SSRİ-yə təqdim edəcəyi istiqrazların faizi yüksək olsun və bunlar tədricən köhnə borcları ödəsin. Borcsun miqdarı 75 milyondan 150 milyon dollara qədər məbləğində müəyyən edilmişdir. 1935-ci ilin yanvarın sonunda dövlət departamenti rəsmi olaraq elan etdi ki, maliyyə-iqtisadi məsələlrə dair sovet-amerikan danışıqları qurtarır. Bunun ardınca qərar qəbul edildi ki, ABŞ-ın Moskvadakı baş konsulluğu bağlanır, həmçinin SSRİ-də ABŞ-ın səfirliyi ixtisar edilir, hərbi-hava və hərbi-dəniz atteşesi geri çağrılır. ABŞ-la SSRİ arasında münasibətlər pisləşdi. SSRİ bildirdi ki, o, ABŞ-la ticarət etmədən də keçinə bilər. Sovet-Amerika münasibətləri 1935-ci ilin iyun-avqust aylarında keçirilən Kominternin VII konqresinin qərarları ilə ələqdadar olaraq ABŞ-ın SSRİ-nin onun daxili işlərinə qarışdığının bildirilməsi ilə əlaqdar olaraq daha da kəskinləşdi. SSRİ ABŞ-ın notasını təxirə salaraq bildirdi ki, ümumi sülh naminə SSRİ ABŞ-la əməkdaşşlıq etməyə hazırdır. Əvəzində isə ABŞ tələb etdi ki, SSRİ ABŞ-da kommunist təbliğatını dayandırsın, həmçinin köhnə borclarını ödəsin. Ticarət münasibətlərini nizama salmaq sahəsində bir sıra müsbət addımlar atıldı. 1935-ci ilin aprelində başlayan danışıqların gedişində SSRİ bildirdi ki, SSRİ ABŞ-dan mal almağı artıra bilər, bu şərtlə ki, ABŞ-ın SSRİ-dən tələbləri bir qədər yumuşaldılsın. 1935-ci ilin iyul ayının 13-də ABŞ-la SSRİ arasında ticarət sazişi bağlandı. Bu saziş 69 iki il üçün nəzərdə tutulmuşdu. Tarifin aşağı salınması başqa ölkələrdə nəzərdə tutulduğu kimi SSRİ-yə də şamil edildi. 1937-ci ilin avqustunda ABŞ-la SSRİ arasında ticarət sazişi imzalandı. Bu saziş 1951-ci ilə qədər davam etdi. Ansaq 1951-ci ildə ABŞ birtərəfli qaydada ondan imtina etdi.1935-1937-ci ilin ticarət sazişləri nəticəsində sovet ixracında ABŞ-ın payı 7% təşkil edirdi. ABŞ-dan SSRİ-yə idxal edilən ABŞ malları isə yenə də başqa dövlətlərlə müqayisədə birinci yeri tuturdu. ABŞ-a SSRİ-dən ixrac əsasən, marqans, dəri materialı, polimateriallar, asbest, konserv, ikra, tütün, parça idi. ABŞ-dan ixrac isə müxtəlif növ maşınlar və dəzgahlar idi ki, bunlar da ABŞ-ın bütün SSRİ-yə ixracının 67%-i təşkil edirdi. Bir sıra siyasi xadimlər, o cümlədən ABŞ-ın SSRİ-də ki, səfri belə hesab edirdi ki, ABŞ-la SSRİ arasında siyasi əməkdaşlıq arzu edilən formada ola bilər. Onlar 1936-1937-ci illərdə SSRİ-nin sülhü qorumaq sahəsində maraqlarını dərindən öyrənərək bu nəticəyə gəlmişdilər. Moskvadan gələrkən Devis özü ilə belə bir inam gətirmişdir ki, ABŞ-a münasibətdə SSRİ-nin dostluğu və səmimliliyi başqa ölkələrə nisbətən daha yüksək dərəcədədir. Hər iki ölkənin xalqları arasında qarşılıqlı anlaşma və inamın artmasında və onlar arasında dostluq münasibətlərinin inkişafında Devisin böyük xidmətləri olmuşdur. Artıq İkinci Dünya müharibəsi başlanana qədər ABŞ-da ictimai rəydə SSRİ-yə qarşı dostluq münasibətləri formalaşmışdır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, SSRİ-nin ABŞ tərəfindən tanınması beynəlxalq münasibətlərdə çox böyük hadisə idi. ABŞ-da 1934-cü ildə keçirilən Amerika gənclər konqresində də SSRİ-nin sülh uğrunda mübarizəsi yüksək qiymətləndirilmişdir. Mühafizəkar qüvvələr hər vəchlə sovet-Amerikan münasibətlərinin inkişafına mane olmağa çalışırdılar. Lakin tədricən bu anti-sovet kampaniya məğlubiyyətə uğradı. 1936-cı ilin may ayında ABŞ-dakı sovet səfirliyi Moskvaya məlumat verdi ki, ABŞ əhalisinin çox geniş dairələrində SSRİ-yə marağın artması şübhəsizdir. Artıq bu dövürdə ikitərəfli mədəni və elmi-texniki əlaqələrin inkişafında mühüm irəlləyişlər var idi. Belə ki, ABŞ-da sovet filimləri nümayiş etdirilir, sovet sərgiləri təşkil edilir, Moskvadan konsertlər, musiqi verlişləri verilirdi. 1937-ci ildə A.Eynşteyn, T. Drayzer, P.Robson və digər elm və mədəniyyət xadimlərinin iştirakı ilə Puşkinin ölmünün 100 illiyi ilə əlaqədar ABŞ-ın böyük şəhərlərində tədbirlər keçirilmişdir. 70 Amerika xalqının əhval-ruhiyyəsini nəzərə alan ABŞ hökuməti də SSRİ ilə münasibətləri normal məcaraya doğru yönəltməli oldu. İkinci Dünya müharibəsi gedişində bunun vacibliyi bir daha sübut edildi. 1935-1941-ci illərdə fəaliyyətdə olan ABŞ-ın birtərəfliliyi haqqında qanunvericilik aktı gərgin ideya mübarizəsi ilə müşayət olundu. Bir sıra tarixçilər göstərirlər ki, ABŞ İkinci Dünya mübaribəsinə özünun milli mənafeyi naminə deyil, təmannalı məqsədləri naminə girmişdir. Bir sıra xadimlər isə qeyd edirlər ki, ABŞ milli mənafeyi naminə bitərəflilik siyasətindən əl çəkmiş və Ikinci dünya müharibəsində iştirak etmişdir. Bitərəflilik haqqında qanunvericilikdə ilk əvvələr demokratik və liberal elementlər çoxluq təşkil edirdi. Milli mənafe nəzər alındığına görə, əlbbəttə müsbət əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin artıq Uzaq Şərqdə və Avropada müharibə ocaqlarının yarandığı və təcavüzün genişləndiyi bir şəraitdə ABŞ dünya birliyinə üzv olduğu üçün milli mənafeyi ümumi mənafeyi ilə toqquşdu. Lakin 1939-cu ilə qədər ABŞ öz milli mənafeyini daha üstün tuturdu. Bitərəflik haqqında qanunvericilik aktında nəzərtə tutulurdu ki, müharibə edən ölkələrə ABŞ istiqrazlarının verilməsi qadağan edilsin. Amerika vətandaşlarının hərbi əməliyyat zonalarında üzməsi qadağan edilirdi. Müharibə edən ölkələrə silah ixracı üzərində embarqo qoyulurdu. Silah alveri ancaq qeydiyyat yolu ilə ola bilərdi. Silah ixracı üzərində embarqo qoymaq bitərəflik haqqında qanunvericilik aktının əsas müddəalaından biri idi. Beynəlxalq gərginliyin artması şəraitində geniş ictimaiyyətə bitərəflik məsələsinə maraq artmağa başladı. Bitərəflik formulu Amerikanın izolyasionizm ənənəlrinə cavab verdi. Bu cavab belə idi ki, biz Avropanın, Avropada bizim işimizə qarışmır. 1935-ci ilin yazına yaxın, yəni Almaniyanın Versal müqaviləsini pozaraq ümumi hərbi mükəlləfiyət elan etməsindən və faşist İtaliyasının Efopiyaya hücumundan sonra bitərəflik ətrafında diskusiya gücləndi. Konqresdə mübahisələr və müzakirələr müharibə edən ölkələrə silah satılması üzərində gedirdi. 31 avqust 1935-ci ildə Ruzvelt bitərflik haqqında qanunu imzaladı. 1937-ci ilin ortalarında is onu tam qəbul etmiş hesab etdi. Qanunda birinci maddə əsas idi. Bu maddədə müharibə edən öləkələrə silah satlıması qadağan edilirdi. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|