Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 kesirilsin. Dolların qızıl dəyərini təmin etməyə xüsusi diqqət yetirildi. Artıq martın 13-də banklar yenidən fəaliyyət göstərməyə başladılar. Həmin gün 12 şəhərdə, səhərisi gün 250 şəhərdə, martın 15-də isə bütün ölkədə «sağlamlaşdırılmış» banklar fəaliyyətə başladılar. 1932- ci ildə ABŞ-də 22,3 milyard dollar sərmayəsi olan 6145 bank fəaliyyət göstrirdi. Bir ildən sonra onların sayı 4897-yə endi. Hesablamalara görə ABŞ-də 1939-cu ildə 5203 bank fəaliyyət göstərirdi ki, onların da kapitalı 33,1 milyard dollar idi. Bank quruculuğu ilə əlaqədar olaraq 1933-cü ildə iyunun 16-də Qlass-Stiqall qanunu qəbul edildi. Bu qanunla bankın depozit və investisiya funkusiyası ayrıldı. Alver əməliyyatlarına qəti çəpər çəkilmiş oldu. Banklarda depozitin sığortası 2500 dollar çərçivəsində olmalı idi. 1934-cü ilin qanununa görə bu sığorta 5000 dollara qədər qalxa bilərdi. 1933-1935-ci illər qanunvericilikləri Federal Ehtiyyat sistemini formalaşdırdı. Banklar dövlət nəzarəti altında fəaliyyət göstərməli idilər. 1933-cü ilin may ayının 12-də qəbul edilən qanun prezidentə səlayhiyyət verirdi ki, təminatsız kağız pulları böyük miqdarda buraxa, həmçinin dolların qızıl dəyərini aşağı sala bilərdi. 1934-cü ilin yanvarında qızıl ehtiyyatları haqqında qanun qəbul edildi. Ruzvelt 31 yanvar 1934-cü ildə əmr verdi ki, dolların qızıl dəyəri 25 4/3-dən 15 5/21 qrama qədər endirilsin və qızılın rəsmi qiymətini müəyyən etdi, onun bir unsiyası 35 dollar olsun. Başqa sözlə dollar 14% devalivasiya edildi. Bu imkan verdi ki, hökumət bankirlərdən qiyəmtili kağızlar alsın. Onların faizi isə 1932-ci ildəki 3,76%-dən 1940-cı ildə 2,39%-ə endirildi. Bankirlər fərdi əməliyyatlarda da faizləri aşağı salmağa məcbur oldular. Bank-pul tədbirləi ilə sıx bağlı olaraq fond birjalarındakı əməliyyatları da nizama salmaq haqqında qanunvericilik qəbul edildi. 1933-1934-cü ildə birjaların fəaliyyətini nizama salmaq haqqında iki qanun qəbul edildi. Bu işlə ticarət səhmləri üzrə Komissiya məşğul olurdu. 1937-ci ilin oktyabrına qədər komissiya 3500 kompaniyaya müraciət etmişdir ki, onların səhmlərinin ümumi dəyəri 13 mlyard dollar idi. Ayrı-ayrı müəssisələr və şəxslərə səhm buraxmaq qadağan edilirdi. Dövlət – inhisarçı istiqamətdə sənaye mexanizmini dirçəltəməyə xüsusi cəhdlər göstərildi. Bununla əlaqədar, 1933-cü il iyun ayının 16-da sənayeni bərpa etmək haqqında qanun qəbul edildi. Biznes demokratlar hökumətindən təclili tədbirlər görəmyi tələb 52 edirdi. Xüsusi idarə yaradıldı ki, NİRA adlanırdı. «Vicdanlı rəqabət kodeksi» müəyyən edilirdi. Bu kodekslər federal ticarət komisiyası tərfindən müəyyən edilirdi. Kodekslər istehsalın həcmini, qiymətini, əmlak şəraitini müəyyənləşdirdi. İstehsalın və kapitalın mərkəzləşməsi şəraitində anti-trestlər haqqında qanunlar dövləti daha çox maraqlandırdı. Milli inzibati bərpa idarəsi istehsalın planlı sürətdə azalmasını, korporasiyaların böhrandan ən az xərclə çıxmasını təmin etməyə cəhd göstərdi. Milli inzibati bərpa idarəsinə Xyu Conson başçılıq edirdi. Qısa müddətdə müxtəlif sahələri əhatə edən 557 əsas və 189 əlavə kodeks hazırlandı. 500 yeni sahibkarlıq assosasiyası meydana gəldi. Zəhmətkeşlər sənaye sahəsində görülən işləri bəyəndilər. «Yeni xətt»in aqrar siyasəti bir neçə mərhələdə keçirildi. Kənd təsərrüfatı naziri Henri Uolles arıq 1933-cü ilin martında iri fermerlərin liderləri ilə konfrans keçirdi və kənd təsərrüfatına kömək haqqında Bill qəbul edidi. F.Ruzvelt tərəfindən 1933-cü ilin may ayının 12-də fermerlərə kömək haqqında qəbul edilmiş Bill mühüm qanunvericilik aktı idi. Onun əsas bölməsi kənd təsərrüfatını nizama salmaq haqqında qanun adlanırdı. Bu işlə məşğul olan idarə isə AAA kimi işarə edilirdi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiyməti qaldırıldı ki, mal- qaranın və əkin sahələrinin miqdarı azaldılsın. Kənd təsərrüfatı naziri istehsalın həcmini könüllü sürətdə məhdudlaşdıran fermerləri mükafatlandıra bilərdi. Bu kənd təsərrüfatı məhsullarından alınan vergidən yığılan fonddan verilirdi. İkincisi, fermerlər üçün əlverişli şərait yaradılmasına nail olmağa çalışmalı idi. 10,5 milyon akr əkin sahəsi, 6,5 milyon baş donuz, 23 milyon baş mal-qara xeyli digər məhsullar məhv edildi. Fermerlərə əmək haqqında qanun fermerlərin borcunu vermək məsələsini də nizama saldı. Borcun ödənilmə müddəti uzadıldı və borclar üzrə faizlər azaldıldı. Dövlət bəzən sınaqlar və səhvlər metodu ilə getsə də, 1933-ci ilin yayında iqtisadiyyatda canlanma başlandı. Bu möcuzə idi. Böhran aradan qalxdı. Ruzveltin nüfuzu müqayisə edilməz dərəcədə qalxdı. O, millətin xilaskarı kimi tanındı.1933-cü ilin mayından 1937-ci ilin oktyabrına qədər 540 min fermerə 2200 milyon dollar həcmində istiqraz verildi. Banklar fermerlərin borc öhdəliklərini 37%-ni öz üzərinə götürdülər. Lakin dövlət dotasiyasından ən çox iri 53 fermer təsərrüfatları gəlir əldə etdilər. 1936-cı ilin mart ayının 1-dək aqrar siyasətdə hökumətin siyasəti əvvəlki kimi qalmaqda idi. Bu da məhsulun qiymətini yüksəltəmək, iri fermer təsərrüffatının mənafeyini müdafiə etmək idi. Bunun üçün 500 milyon dollar pul ayrılmışdı. 1938-ci ilin fevral ayının 16-da kənd təsərrüfatını nizama salamaq haqqında yeni qanun qəbul edildi, hansı ki, aqrar sahəsində həlledici mərəhəlni açırdı. Bu qanun belə bir konsepsiya irəli sürdüki həmişə «normal anbar» olmalıdır. Burada iş 1932-ci ildə olduğu kimi «artıq» məhsulun məhv edilməsi yolu deyil, onun qorunması yolu ilə gedilirdi. Qiyməti və borcun yükünü saxlamaq sahəsində görülən tədbirlər fermerlərin var-yoxdan çıxması prosesinin qarşısını xeyli aldı. Müflüs olmaq sürəti 1932-ci illə müqaisədə 71%-ə düşdü. Borclar 2 milyard dollar azaldı. Fermerlərin pul gəlirləri 1932-ci ilə də 4,7 milyard dollardan 1935-ci il də 8,5 milyard dollara çatmış oldu. Lakin qiymətlər hələ də 1909-1914-cü illər səviyəsində qalırdı. İqtisadiyyatda dövlət-inhisarçı istiqamətin formalaşması «yeni xətt»-in ancaq bir tərəfi idi. Onun digər hisəsini isə sosial problemlərin həllinə dövlətin necə yanaşması məsələlri təşkil edirdi. Xalq kütlələrin tələbi hökuməti sosial manevrlər etməyə məcbur edirdi. Hökuməti ən çox narahat edən məsələ işsizlik idi. Rəsmi məlumata görə 1933-cü ildə işsizlərin sayı 13 milyon nəfər idi. 1937- ci ildə onların sayı 7.7 mliyon nəfərə ensə də, 1938-ci ildə yenidən bu rəqəm 10,4 mliyon nəfərə çatdı. Ruzvelt hökuməti belə hesab edirdi ki, işsizliyi aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə iqtisadiyyatı nizama salmaq lazımdır. İctimai iş yerləri açmaq və işsizlərə fasiləsiz kömək etmək də mühüm rol oynamalı idi. İşsilər üzrə sığorta sistemi keçirmək və pensiya təminatı təşkil etmək də qarşıya vəzifə kimi qoyulurdu. 1933-cü ilin may ayının 12-də Ruzvelt inzibati idarəsi işsizlərə 500 milyon dollar kömək göstərmək haqqında qanunu bəyəndi. Fövqaladə kömək göstərmək haqqında Federal İnzibati İdarəyə «yeni xətt» sosial problemləri həll etmək kimi mühüm bir vəzifə tapşırıldı. Hökumət işsizlərə kömək üçün ümumilikdə 4 milyprd dollar vəsait ayrımışdır. 25 milyondan çox adam dovlətdən müavinət alırdı. Bunula belə bu pul onlara yardım kimi deyil, ictimai işlərdə iştiraklarına görə verilməli idi. Bu köməyin birinci obyekti kimi hökumət gəncləri seçdi. Çünki, bu təbəqə həyacan qaldıra biləcək 54 gücülü bir qüvvə idi1933-cü ilin aprelindən başlpyaraq işsiz gənclər üçün meşə düşərgələri təşkil edilməyə başlandı. Onlar altı ay müddətində tam təmin olunur, onlara hər ay 30 dollar maaş verilir, bundan başqa onlara hər ay 25-dollar da ailələrinə göndərmək üçün pul verilirdi. 19933-39-cu illərdə yaşı 25-ə qədər olan 2 milyona qədər gənc bu düşərgələrdə yerləşdirilmişdi. İştimai işlərin təşkili üçün 3300 milyon dollar pul ayrılmış və bunun üçün inzibati idarə yaradılmışdır. Bu tədbirdə məqsəd işsizlər üçün iş yerləri təşkil etmək və sosial gərginliyi zəiflətmək idi. Ruzvelt mülki iş üzrə inzibati idarə təşkil etdi. 1934-cü ilin yanvarın ortalarında artıq onun obyektlərində 4,3 mliyon adam çalışırdı. 1936-1937-ci illərdə Ağ ev sosial xərcləri bir qədər ixtisar etdi. 1937-1938-ci illərdə baş verən iqtisadi böhran yenidən sosial xərclərin artırılmasına səbəb oludu. Bu illərdə artıq 8,5 milyon adam obyektlərdə çalışırdı. Belə tədbirlər üçün dövlət 10,8 milyard dollar pul xərcləmişdir. «Yeni xətt» in daxili siyasətin ən mühüm aktlarından biri sosial təminat sisteminin təşkili idi. Bu haqqda 1935- ci ilin avqustunda qanun qəbul edildi. İki tip insanlar –işsizər və qocalar sığorta olunmalı idilər. Şikəstlərə və xəstələrə dövlət yardımı göstərilməli idi. Kənd ğəsərrüfatı fəhlələri, ev qulluçuları, dövlət qulluçularına da qanun şamil edilmişdir. Pensiya təminatı federal proqramla gedirdi. Pensiya fondu fəhləlrin və qulluqçuların maaşlarından 1937-ci ilədən başlayaraq 1%-dən 1949-cu ildə 3%-ə qədər ayrılmaq yolu ilə yaradıldı. Qanuna görə pensiya ayda 85- dollar müəyyən edilirdi. Pensiya yaşı 65 yaş müəyyən edilirdi.. Lakin onlar ancaq 1942-ci ilin yanvar ayının 1-dən pensiya ala bilərdilər. İşsizlərin sığorta edilməsi federal ştat əsasında müəyyən edilirdi. Qanunda göstərilirdi ki, 8 və daha çox fəhləsi olan müəssisələrin sahibləri vergi verməldidirlər. Onların verdiyi vergi 1936-cı ildən 1%-dən başlayaraq 1938-ci ildə 3%-ə çatmalı idi. Bu vəsait maliyyə nazirliyində təşkil edilmiş xüsusi fonda toplanmalı idi. 1937-1938-ci illər böhranın təsiri nəticəsində 1935-ci il qanuna əlavələr edildi. Pensiyaların verilməsi 1940-ci ilin fanvarın 1-dən müəyyən edildi və belə bir hüquq da verildi ki, pensiyaçı ölən zaman onun himayəsində olan onun pensiyasını ala bilər. 1940-cı ildə Sosial Təminat İdarəsi 13 min pensiyaçı üçün ilk çekləri yazdı. Onun həcmi hər ayda 22,1 milyon dollar idi. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|