Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
63 
Almaniyadan fərqli olaraq liberal islahtçılıq formasında oldu. ABŞ 
vətəndaşlarına da aydın oldu ki, dövlətin təminat verdiyi firəvanlıq 
olmadan şəxsiyyətin azadlığı reallıqdan çox uzaqdır. 
  Bir  sözlə, F. Ruzveltin «Yeni Xətt» siyasəti nəticəsində 
həyata keçirilən tədbirlər böhrandan yaxa qurtarmağa imkan verdi. 
Bu həqiqət isə sübüt etdi ki, kapitalizim özünü islah etmək yolu ilə 
iqtisadi və sosial çətinliklərin öhdəsindən gəlmək imkanına malikdir.   
 
F. RUZVELTİN İNZİBATİ İDARƏSİNİN XARİCİ 
SİYASƏTİ 
 
            F.  Ruzvelin  «yeni  xətt» siyasətinin mühüm tərkib 
rissələrindən biri də beynəlxalq münasibətlər sahəsi idi. F.Ruzvelt 
göstərirdi ki, xarici siysətdə son dərəcə dəqiq olmaq lazımdır. Çünki 
bu səhədə buraxılan hər hansısa səhv bəşəriyyət üçün fəlakət törədə 
bilər. 
  Beynəlxalq vəziyyət ABŞ-ın xarici siyasətinin  əsas iki 
mühüm amilini nəzərə almağı zəruri edirdi. Bu amillərdən biri 1929-
1933-cü dünya iqtisadi böhranı, digəri isə faşist Almaniyası  və 
militarist Yaponiyaının fəallaşması prosesində yeni dünya müharibəsi 
təhlükəsinin artması idi. Əgər böhran dünya iqtisadi ticarət 
əlaqələrini pozub, ABŞ-ın təcridçiliyə sürükləmişdirsə, dünya 
müharibəsi təhlükəsi isə ümumi sülhün qorunması naminə beynəlxalq 
əməkdaşlığı zəruri edirdi. ABŞ-ın xarici siyasətində izolyasionizm və 
internasionizm meyilləri aydın  əksini tapmışdır.  İqtisadi, sosial, 
siyasi, ideoloji sahədə bu ölkədə hökm sürən durğunluq xarici 
siyasətə  də öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Xarici siyasət böhranla 
mübarizədə diqqətdən kənarda qala bilməzdi. ABŞ-ın xarici siyasəti 
XX  əsrin 30-cu illərində  də  ənənəvi  əsaslara söykənərək 
istiqamətlənmişdi. Belə ki, Latın Amerikasının qarşı Monro 
doktirinası, Asiyaya qarşı «açıq qapılar» prinsipi, Avropaya 
münasibətdə isə iziolyasionizm əsas götürülrdü. Xüsusi ilə 
izolyasinizm  əsas götürülürdü. Çünki bu qeyri-amerikan dünyasına 
amerikan dünyasının spesfik yanaşma prinsipi idi.  Bu prinsiplərə 
əsasən onlar «bitərəf mel» xəttini irəli sürürdülər. Bu da Avropa 
dovlətlərindəki ziddiyətlərdən çox ustalıqla istifadə etdilməsini 
nəzərdə tuturdu. 
 
64
 İzolyasinizm,  şübhəsiz düyna müharibəsinə  qədər ABŞ 
diplomatiyası üçün öz xüsusi əhəmiyyətini saxlayrıdı. Bu prinsip xalq 
tərəfindən müdafiə edilirdi. Çünki, xalqa aşılanrıdı ki, bu siyasətlə 
ABŞ başqa öləkələrin daxili işinə qarışmır, işğalçılıq müharibəsində 
iştirak etməkdən imtina edir. Bu siyasətin  əslində siyasi-diplomatik, 
antihərbi, antiinhisar səngərində aparıldığını qeyd etmək lazımdır.    
   Böran «milli iqtisadiyyatı» gücləndirmək xəttini zəruri edirdi 
ki, bu da Ruzveltin hakimiyyətinin ilk illərində onun rəsmi siyasəti 
idi. Onun siyasətinin obyekti amerikan daxili bazarının həcmi idi.  O, 
idxal tariflərini yüksəlmək, ixracları isə  aşağı salmağı vacib bilirdi. 
Bir sözlə, F. Ruzvelt merkantilizmi, yəni vətən sənayesinə  
himayəçiliyi vacib hesab edirdi  «İqtisadi millilik» ideyasının banisi 
professor  R.Moli idi  ki, F.Ruzveltlə birlikdə  o, «beynilər trestində» 
aparıcı rol oynayırdılar. 1933-cü ilin yayında Londonda F.Ruzveltin 
təşəbbüsü ilə dünya iqtisadi konfransı keçirildi ki,  bunda da məqsəd 
kapitalist öləklərinin böhrandan çıxma yollarını birgə həll etmək idi. 
Burada nəzərdə tutulurdu ki, əsas vəzifə ölkələrin sağlam daxili 
iqtisadi sisteminin yaradılmasıdır. ABŞ bu konfransda Avropa 
dövlətlərinin böranı  əsas götürürək  ABŞ-a olan borclarının 
verməkdən imtina etdiklərindən narazılığını bildirdi. Bununla 
əlaqədəar konqres 1934-cü il Conson qanununa belə bir əlavə etdi ki, 
borclu öləkələrə kredit və istiqraz verilməsin.  
   Lakin  1934-cü  ildə dövlət katibi K.Xellin təkidi ilə 
«beynəlxalq ticarəti» liberallaşdırma tərəfdarları xüsusi qanun qəbul 
edilməsinə nail oldular ki, xarici malların tarifi 50% həcminə  qədər 
ixtisar edilsin. ABŞ öz ixracını  artırmağa nail ola bilmədi.  Belə ki, 
ixrac 1929-cü ilə səviyyəsindən aşağı olaraq qalırdı.  
  F.Ruzvelt  prezident səlahiyyətlərinə başlayrarkən etdiyi 
çıxışında Latın Amerikası ölkələrinə qarşı «mehriban qonşuluq»  
siyasətini irəli sürdü. O, belə hesab edirdi ki, bu Qərb  yarımkürəsi 
ölkələrinə qarşı bir ekspansiya üçün ən yaxşı vasitə ola bilər. 
F.Ruzvelt dərk edirdi ki,  Latın Amerikası ölkələrinə qarşı vaxtı ilə  
ABŞ  tərəfindən  irəli sürülmüş «böyük dəyənək»  və  «dollar 
diplomatiyası»  siyasəti prinsipi müasir dövürə uyğun gəlmir.  İndi  
daha incə siyasət irəli sürmək  vacibdir və açıq müdaxilədən  əl 
çəkmək lazımdır.  Latın Amerikası xalqlarının  əhval-ruhiyəsini 
ABŞ-a  qarşı müsbət istiqamətdə  dəyişməyin  vaxtı çatmışdır. Həm 
də «mehriban qonşuluğun» əsas prinsipləri aşğıdakılardan ibarətdir: 

---

 
65 
1. Latın Amerikası ölkələrinin daxili işinə qarışmamaq;  
2. Onlara əsasən texniki kömək təklif etmək;  
3. Millətin bərəbərliyi prinsipini həyata keçirmək;  
4. Bərabər hüquqlu ticarət müqavilələri bağlamaq.  
    Lakin  bu  heç  də o demək deyildir ki, ABŞ regionda ağalıq 
fikrindən daşınır.  Əslində ABŞ «mehriban qonşuluq» siyasətindən 
istifadə edərək «Amerikarası sistemdə» öz mövqeyini daha da 
möhkəmləndirməyə çalışırdı.  Hitler Almaniyası,  İtaliya və 
Yaponiyanın buraya təsirinin güclənməsinin qarşısını    almaq  da 
ABŞ-ın mühüm məqsədlərindən biri idi. Çünki,  1929-1936-cı illərdə 
Latın Amerikası ölkələrinə bu dövlətlərin idxalı 17%-dən 28%-ə 
qalxmışdı. Bu öləkələrdə almanların xeyli olması da millətçilik 
təbliğatı üçün zəmin yaradırdı.   
ABŞ  və  İngiltərə bu regionda başlıca rəqib olsalar da, 
Almaniya, İtaliya və Yaponiyaya qarşı  birləşməyə daha çox üstünlük 
verirdilər. Yeni siyasət həm də ABŞ iqtisadi maraqlarından irəli 
gəlirdi. Çünki Latın Amerikası ölkələri ilə ticarət 1929-1932-ci 
illərdə 70% aşağı düşmüşdür. 1933-cü ilin dekabrında Montevideoda 
keçirlilən VII Panamerika  konfransında bu məsləyə xüsusi ilə 
toxunuldu.  Konfransda ABŞ nümayəndə heyyətinə dövlət katibi Xell 
başçılıq edirdi. Konfransda kəskin  mübahisələrdən sonra belə bir 
qərar qəbul edildi ki, heç bir ölkənin başqa  ölkələrin daxili işinə 
qarışmağa ixtyarı yoxdur. Bu konfransdan sonra ABŞ 1934-cü  ildə 
Kuba ilə bağladığı müqaviləyə görə müstəmləkəçilik xarakterli  
«Plata düzəlişindən»  imtina etdi. ABŞ-ın dəniz piyada qoşunları 19 
illik işğaldan sonra  Haiti ərazisini tərk etdilər. 1936-cı ildə ABŞ-la 
Panama arasında bağlanan müqaviləyə  əsasən 1903-cü il 
müqaviləsinə qismən baxıldı, Lakin Panama kanalı zonası ABŞ-ın 
hüquq  mühafizə orqalarının nəzarətində qaldı.  
  ABŞ-la Latın ölkəlri arasında bağlanan  sazişlərin əksəriyyəti 
qarşılıqlı sуrətdə tariflərin aşağı edilməsinə həsr edilmişdir. 1934-cü 
ildən  1935-ci ilə qədər ABŞ-ın idxal-ixrac bankı 18 Latın Amerikası 
ölkəsinə  500 milyon dollar həcmində istiqraz təqdim etmişdir. 
    «Mehriban  qonşuluq» siyasətində xüsusi yeri  Ruzveltin  
təşəbbüsü ilə Buenes-Ayresdə 1936-cı ilin 1-23 dekabrında çağrılmış, 
sülhün qorunması  məsələsinə  həsr edilmiş Amerika dövlətlərarası 
konfrans idi. Konfransda qarışmamaq haqqında protokol qəbul edildi 
ki, bu da 1933-cü il bəyamnaməsini  həm təsdiq edir, həm də onun 
 
66
gücünü artırırdı. Sonra bu sənədləri  ABŞ senatı da təsdiq etdi. Orada 
göstərilirdi ki, istər bilavasitə,  istərsədə dolayı yolla hər cür 
müdaxilə qadağandır.
 
 
  Konfransın digər mühüm sənədi konvensiya bağlaması idi ki, 
bu  konvensiya qərb yarımkürəsində ABŞ-ın başçılığı ilə  siyasi 
blokun yaranmasının başlanğıcını qoydu.  
 «Mehriban  qonşuluq» siyasəti  ən güclü  sınağa 1933-cü ildə 
məruz qaldı. Meksikada aqrar islahat keçirdiyi üçün ABŞ  
vətandaşlarının iri torpaq sahəlrini müsadirə edilməyə başlandı. 
Həmin il Meksika kapitalist  öləkələri içərisində birinci olaraq neft 
sənayesini milliləşdirdi. ABŞ hökuməti Meksikaya güclü diplomatik 
təzyiq göstərdi və konpensasiya ödəməsini tələb etdi. Meksikadan 
gümüş almaq haqqında sazişi pozdu. 
       ABŞ-ın mehriban qonşuluq siyasəti 1938-ci ilin dekabr 
ayının 9-27-də olmuş VIII Panamerikan kofransında nəticəni verdi. 
Bu Amerika həmrəyliyi haqqında Limada deklarasiya elan edildi. 
Konfransda 100-ə  qədər qətnamə  qəbul edilmişdir. Almaniyanın 
Perudakı  səfiri   Berlinə  xəbər verdi ki, konfransın qətamələrinin 
əksəriyyəti bizə qarşı çevrilmişdir. Lima konfransı Latın Amerikası 
öləkəlrinin gələcək siyasətlərinin ABŞ-a tərəf istiqamətləndirdiyini   
nümayiş etdirdi. «Amerika amerikalırar üçündür» şüarı olan  Monro 
doktorinası XX əsrin 30-cu illərində daha mühüm əhəmiyyət kəsb 
edirdi.  Hökumətin xarici siyasətinin mühüm istiqamətlənrindən biri 
də Sovet İttifaqını  diplomatik tanınması idi. Ruzvel hökuməti Sovet-
Amerikan münasibətlərinin normallaşmasına  Uzaq Şərqdə ABŞ-ın 
mövqeyinin güclənməsinin mühüm amili kimi baxılırdı.  1933-cü ilin 
noyabrın 16-da SSRİ ilə ABŞ arasında diplomatik münasibətlər 
yarandı. Uzaq Şərqdə    vəziyyət kabinetin artıq ikinci iclasında 
müzakirə edildi. Orada həmçinin qərara alındı ki,  artıq «SSRİ-ni 
«tanımamaq» diktorinasını davam etdirmək olmaz.  Çünki ABŞ-ın 
Uzaq Şərqdə çox ciddi diplomatik münasibətləri toqquşdu. Amerika-
yapon ziddiyətləri qaçılmaz idi. Mancuriyanın Yaponiya tərəfindən  
işğalından sonra bu münasibətlər daha da kəskinləşdi. Siyasi 
diplomatik rəqabətdə ABŞ 1921-1928-ci illərdə Vaşinqton 
konfransında bağlanmış sazişdən istifadə etdi. 1928-ci ildə bağlanmış 
pakt da ABŞ-a imkan verdi ki, Yaponiyanı günahlandırısın.  Onlar 
Yaponiyanı həmçinin 1922-ci ildə Vaşinqtonda Çinin ərazi bütovlüyü 
haqqında  9 dövlət sazişini pozmaqda da günahlandırdı.  

---