Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
79 
qızılını, lap tükənənə qədər bizə versinlər, bu qızıl onlara göndərilən 
malların haqqı kimi hesab ediləcək. Həmin andan etibarən biz Lend-
liz haqqında qanunu Rusiyaya tətbiq edəcəyik. Göndərilən malların 
haqqı olaraq SSRİ Birləşmiş  Ştatlara həm də strateji xammal-
manqan, xrom, asbest, platin və s. verirdi. 
1941-ci ilin oktyabrın 1-də ABŞ prezidentinin nümayəndəsi 
A.Harriman Moskvada 9 ay müddətində – 1942-ci il iyunun 30-dək 
SSRİ-yə mal göndərilməsi barədə ilk protokolu imzaladı. İdxal edilən 
malların dəyəri 1 milyard dollar təşkil edirdi. Bu malların haqqını 
ödəmək üçün verilən müamiləsiz kredit müharibə qurtardıqdan 5 il 
keçdikdən sonra başlayaraq 10 il müddətinə qaytarılmalı idi. ABŞ-
dan ilk dəfə SSRİ-yə mal göndərilməsi 1941-ci ilin oktyabr ayında 
oldu. Həmin ildə SSRİ ABŞ-dan 545 min dollar dəyərində müxtəlif 
silahlar və  hərbi materilalar aldı. 1942-ci ilin fevralında Ruzvelt 
ikinci milyard dolları avans vermiş  və kredit verilməsi  şərtlərinə 
yenidən nəzər salmağı arzu etmiş, sonra isə Stalinə yazmışdı ki, 
amerikan silahlı qüvvələrindən istifadə etməyi də planlaşdırır. Bu 
məsələlər 1942-ci ilin mayında Molotovun ABŞ-a səfəri zamanı 
Vaşinqtonda müzakirə edilmişdi. Bir illik ikinci protokol hazırlandı, 
bu protkola müvafiq olaraq başlanğıcda 8 milyon ton material 
göndərmək nəzərdə tutulurdu. Lakin F.Ruzvelt əvvəl vəd edilmiş, 
amma 1942-ci ildə  hələ açılmamış ikinci cəbhənin açılmasını  təmin 
etməyi dəlil gətirərək SSRİ-yə mal göndərilməsi həcmini 2,5 milyon 
tona qədər azaltdı. 
1941-ci ilin avqust ayında Nyufaundlend adasında Ruvelt və 
Çörçilin görüşündə müharibənin aparılması  məqsədlərinə dair 
«Atlantika Xartiyası» qəbul edildi. Sənəddə  aşağıdakı umumi 
prinsiplər elan edilirdi: bu dövlətlər ərazi iddialarına can atmırlar, hər 
hansı  ərazi – sərhəd dəyişikliklərinə imkan verməyəcəklər, bütün 
xalqların öz müqəddəratını  təyin etmə hüququna tərəfdardırlar; 
Almaniya məğlub ediləcək və nasional-sosializm rejimi tam məhv 
ediləcəkdir; dövlətlər mübahisəli məsələləri zor gücünə  həll 
etməyəcəklər; dəniz və  okeanlarda gəmilər sərbəst üzəcəklər; 
səmərəli  əməkdaşlıq edəcəklər. ABŞ 1935-ci ildə  qəbul edilmiş 
«Bitərəflik haqqında qanunu»nun bütün müddəalarından 1941-ci ilin 
dekabrınadək imtina etdi. ABŞ-ın bu addımı atmasına səbəb o idi ki, 
Almaniya bloku ölkələrinin iddialarının həyta keçirilməsi ABŞ-ın 
mövqeyinə ciddi zərlə endirərdi. Avropada qələbə qazanan və 
 
80
Avrasiyaya nəzarət edən Almaniya ABŞ-ın fiziki mövcudluğunu sual 
altına qoymağa imkan qazanardı. Belə  şəraitdə ABŞ-ın Almaniya 
bloku  əleyhinə müharibəyə qoşulacağı şəksiz idi.  
Yaponiya 70-ci meridiandan Şərqdə Avrasiyanı öz nüfuz 
dairəsi hesab edirdi. Müttəfiqləri də buna razılıq vermişdi.  Şahzadə 
Konol Yaponiyada hakimiyyətə  gəldikdən sonra 1940-cı ilin 
iyulunda Cənub-Şərqi Asiyanı işğal etmək və Sakit okeanda İngiltərə 
və ABŞ-la müharibə etmək qərarına gəldi.  1941-ci ilin yayında o 
Hind-Çinə qoşun yeritdi. ABŞ iqtisadi təzyiq və diplomatiya yolu ilə 
Yaponiyanı güzəştə getməyə  məcbur etmək istəiyrdi. 1941-ci ilin 
oktyabrında müdafiə naziri Todzio Yaponiyanın Almaniyadakı 
keçmiş  səfiri Kurusu Vaşinqtona göndərdi ki, ABŞ-dakı  səfir 
Nomurla birilkdə ABŞ hökuməti ilə danışıqlar aparsın. Lakin bu 
danışıqlar bir nəticə vermədi. 1941-ci ilin dekabrın 7-də Yaponiya 
Havay adalarında yerləşən Perl-Xarbordakı  hərbi-dəniz bazasını 
bombardman etdi. 272 təyyarə, 5 gəmi sıradan çıxdı, 3 min adam 
öldü. Dekabrın 8-də Ruzvelt yaranmış vəziyyətlə bağlı konqresin hər 
iki palatasında çıxış etdi. Bundan dərhal sonra ABŞ  İkinci dünya 
müharibəsinə qoşuldu. Elə  həmin gün Fransa və  İngiltərə 
Yaponiyaya,  İtaliya və Almaniya isə ABŞ-a müharibə elan etdilər. 
Sakit okeanda müharibənin yeni mərhələsi başladı. 
1941-ci ilin dekabrın 11-də Almaniya, İtaliya və Yaponiya 
arasında Berlin paktından  əlavə yeni pakt bağlandı ki, onlar bir-
birinin razılığı olmadan İngiltərə  və ABŞ-la sülh bağlamasınlar. 
Yaponlar Tailandı, Filippini tutdular. Sakit okeanda Yaponiyanın 
rolunu azaltmağa çalışmaq məqsədi ilə 1941-ci il dekabrın 19-da 
ABŞ, Böyük Britaniya və Çin hərbi nümayəndələrinin Çinçində 
keçirilən konfransında hərbi  əməliyyatları  əlaqələndirmək barədə 
razılığa gəlindi. ABŞ Sakit okeanda müharibəyə tam hazır 
olmadığına görə vaxtda udmaq istəyirdi. ABŞ-ın Sakit okean 
donanmasına Makartur və Nimits başçılıq edirdi. 1941-ci ilin 
dekabrın 25-də Honkonq alındı. 1942-ci ilin fevralın 15-də Sinqapur 
yaponlar tərəfindən tutuldu. ABŞ  və  İngiltərənin Sakit okeanda 
mövqeyi zəflədi.  
Latın Amerikası ölkələrinin hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək 
arzularına baxmayaraq, ABŞ buna imkan vermədi. Çünki onların 
müharibədə  iştirakı  vəziyyəti ağırlaşdırar və ABŞ-ın qayğılarını 

---

 
81 
artırardı. Həmin ölkələrin  əsas vəzifəsi müttəfiqləri  əsasən  ərzaq və 
digər məhsullarla təmin etmək idi. 
1941-ci il dekabrın 22-dən 1942-ci il yanvarın 14-dək 
Vaşinqtonda ABŞ  və Böyük BRitaniya rəhbərlərinin görüşündə 
«Arkadiya» adı altında müharibənin birgə strateji planını  işləyib 
hazırlamaq, Sakit okeanda və Şimali Afrikada əməliyyatları aparmaq 
məsələləri müzakirə edildi. 
1942-ci ilin yanvarın 15-19-da Rio-de-Janeyroda Amerika 
dövlətlərinin xarici işlər nazirlərinin üçüncü məsləhət məclisi 
keçirildi. Məclisdə «ox» ölkələri ilə diplomatik münasbətlərin 
kəsilməsi barədə  məsələ müzakirə edildi. Amerika qitəsində «ox» 
dövlətlərinin təxribatçılıq hərəkətlərinə qarşı birgə  fəaliyyəti 
gücləndirmək qərara alındı. Siyasi müdafiə üzrə fövqəladə məsləhət 
komitəsi yaradıldı. Müşavirənin yekununda Amerika dövlətlərarası 
müdafiə  şurası yaradıldı. Konfransdan sonra Latın Amerikasında 
ABŞ-ın rolu xeyli ücləndi. 1942-ci il aprelin 1-də ABŞ prezidenti 
Ruzvelt Qərbi Arvopada hərbi  əməliyyatların aparılmasına dair 
strateji planı təsdiq etdi.  
Cənub-Şərqi Asiyada və Sakit okeanın Qərb hissəsində ABŞ-
ın, Böyük Britaniyanın və Niderlandın ən mühüm müstəmləkələrinə 
və  hərbi bazalarına yiyələnən Yaponiya Avstraliyanı hücumla 
hədələyirdi. Lakin artıq 1942-ci ildə ABŞ iqtisadiyyatının hərbi 
qaydada qurulması başa çatdırıldı. Amerika həri donanması dünyada 
ən güclü donanmaya çevrildi. O, 17 xətt, 8 təyarə daşıyan, 40 zirehli, 
178 minadaşıyan gəmidən, 114 sualtı qayıqdan ibarət idi. Təyyarə 
daşıyan gəmilərdə yerləşdirilmiş amerikan təyyarələri yapon dəniz 
desantçılarının yerini müəyyənləşdirərək yapon gəmilərinə  zərbə 
endirdilər. 1942-ci ilin may döyüşləri nəticəsində Yaponiya Mərcan 
dənizində bir təyyarə gəmisi, bir kreyser və 70-dən çox təyyarə itirdi. 
Bu, ABŞ-ın müharibədə qazandığı ilk qələbə idi. Yaponiyanın 
Miduey adasındakı (Havay adalarından Şimal-qərbə doğru) amerikan 
bazasını tutmaq təşəbbüsü onun özünün böyük məğlubiyyəti ilə 
qurtardı. 1942-ci ilin iyununda yapon donanması 4 təyyarə gəmisi və 
260-dan çox təyyarə itirdi. Yaponiyanın hərbi dəniz qüvvələrinin 
qüdrəti sarsıldı  və o, Sakit okean hövzəsində müdafiəyə keçməli 
oldu. Üstünlük Sakit okeanda ABŞ donanmasının  əlinə keçdi. 
Bununla da, İkinci dünya müharibəsinin birinci mərhələsi başa 
çatmış və ikinci mərhələsi başlamış oldu. 
 
82
1942-ci ilin iyununda Miduey adası yaxınlığındakı döyüşdə 
yapon admiralı Yamamatonun vəziyyəti düzgün qiymətləndirə 
bilməməsi nəticəsində ABŞ donanması yapon donanması üzərində 
qələbə çaldı. İkinci dünya müharibəsinin birinci mərhələsi başa çatdı. 
1942-ci il avqustun 7-də  10 min nəfərlik  amerikan dəniz piyadaları 
Quadolkanal adasında  hərbi  əməliyyata başladılar.  Amerikan 
komandanlığı eyni zamanda Solomon adalarında və Tulaqi adasında 
hərbi  əməliyyata girdi. 1942-ci ilin avqust – noyabr ayları arasında 
olan altı döyüşün hamısı ABŞ silahlı qüvvələrinin qələbəsi ilə 
qurtardı. Yaponiyanın hərbi dəniz qüvvələrinin qüdrəti sarsıldı  və 
Sakit okean hövzəsində müdafiəyə keçməli oldu. Bu qələbə ilk 
növbədə  həm də ABŞ  hərbi sənayesinin sürətli inkişafının nəticəsi 
idi. Artıq 1942-ci ildə ölkə sənayesinin ⅓-i silah istehsalı ilə məşğul 
idi. 
1942-ci ilin oktyabrın 2-də konqres iqtisadi sabitlik haqqında 
qanun qəbul etdi. Qanunun həyata keçirilməsi məqsədilə  C.Birns  
başda olmaqla İqtisadi Sabitləşdirmə Şurası yaradıldı.  
1943-cü ildə ölkədə  sənaye məhsulu istehsalı  ən yüksək 
səviyyəyə çatdı.  Elektrik enerjisi istehsalına görə ABŞ Almaniyanı 
5, Yaponiyanı 8 dəfə ötüb keçdi.  Ölkə  sənayesinin  ⅔ hissəsi 
silahlanmaya yönəldildi. 1943-cü il iyulun 1-də “Federal gəlir vergisi 
haqqında qanun” qüvvəyə mindi. 1943-cü ildə ölkə iqtisadiyyatı 
tamamilə  hərbi relsə keçirildi. 1943-cü ilin yazında artıq ABŞ 8 
milyon 540 min hərbi qüvvəyə malik idi.   1943-cü ildə ölkədə 80 
milyard dollarlıq silah istehsal edilirdi. Lend-liz qanunu üzrə Berlin 
paktı üzvləri ilə müharibə aparan ölkələr üçün 11 milyard 733 milyon 
dollar vəsait ayrılmışdı. Müharibənin gedişində antihitler 
koalisiyasının keçirdiyi konfrans və görüşlərdə ABŞ fəal iştirak etdi. 
1943-cü ilin yanvarın 14-də Kasablanka şəhərində keçirilmiş 
ABŞ  və  İngiltərə hökumət başçılarının konfransında Qərb 
müttəfiqlərinin 1943-cü il üçün hərbi planın hazırlanmasında necə 
razılığa gəlmək məsələsi müzakirə edildi. Qərara alındı ki, 1943-cü 
ildə Siciliya adasına qoşun çıxarılsın. Siciliya adasına çıxmaq planı 
“Xaski” planı adlandırıldı. Konfransda ABŞ  təklif etdi ki, Çinə 
kömək edilsin. F.Ruzvelt həmçinin Fransa məsələsinə  də xüsusi 
diqqət yetirməyi vacib hesab etdi. Konfrans qərara aldı ki, fransız 
ordusunun silahlanmasına qayğı artırılsın. Fransa generalı Jiro bu işə  

---