Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
243 mövqeyini möhkəmləndirmək, ABŞ-dan asılı dövlətlər bloku təşkil etmək idi. 1948-ci ilin iyulunda Marşall planının İngiltərəyə tətbiqi ilə əlaqədar ingilis-amerikan sazişi bağlandı. 1949-cu ilin sentyabrın 18-də İngiltərə hökuməti funt- sterlinqin 30,5% devolvasiyası haqqında qərar qəbul etdi. Qərarın verilməsindən məqsəd qızıl və valyuta ehtiyatlarının axınının qarşısını almaq, ingilis mallarının ixrac üçün imkanlarını yaxşılaşdırmaq, həmçinin ABŞ-ın təzyiqinə qarşı davam gətirməyi bacarmaq idi. Funtun dəyəri 4,03 dollardan 2,8 dollara düşdü. Bu hadisədən sonra Fransa, Hollandiya, Kanada, Danimarka, İsveç, Hindistan, Misir, Avstraliya, Norveç, Yeni Zelandiya, İrlandiya, Cənubi Afrika İttifaqı, İspaniya və s. dövlətlər də öz valyutalarını devalvasiya etdilər. Funt-sterlinqin devalvasiyası onun beynəlxalq valyuta kimi mövqeyini zəiflətdi və onu daha çox dollardan asılı etdi. ABŞ bu yolla kapital ixracı imkanlarını genişləndirdi. İngiltərədə dolların alıcıları çoxaldı, ABŞ-da funt-sterlinqin alıcıları isə azaldı. 1951-ci ildə İngiltərədə qızıl və dollar ehtiyatları 550 mln.f.st. aşağı düşmüşdü ki, bu da ölkənin dərin maliyyə böhranı keçirdiyini sübut edən fakt idi. Müharibədən sonrakı ilk illərdə yenə də ölkəyə idxalın strukturu dəyişməmişdi. Əsas idxal xammal və ərzaq idi. İxracda maşın və avadanlıqların xüsusi çəkisi artmışdı. Əgər 1950-ci ildə toxuculuq məhsullarının ixracı 1936-cı il səviyyəsində qaldırılsa da, maşınqayırma sənayesi məhsullarının ixracı 250% artmışdı. 1951-ci ilə qədər sənayenin ənənəvi sahələri olan daş kömür və toxuculuq sənayesinin məhsul istehsalı müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatmışdı. Müharibədən sonra kömür sənayesinin milliləşdirilməsi də istənilən nəticəni vermədi. Əgər İngiltərədə 1937-ci ildə 240 milyon ton kömür çıxarıldısa, 1951-ci ildə ancaq 222 milyon ton kömür çıxarılmışdı. 1947-ci ilin yanvarında kömürün çatışmaması ilə əlaqədar ölkə yanacaq böhranı ilə qarşılaşdı. İngiltərə sənayesinə elektrik enerjisinin verilməsi 2/3 dəfə ixtisar edildi. Ölkədə işsizlərin sayı 2300 min nəfərə çatdı. 1951-ci ildə yanacaq böhranı yenidən təkrar olundu. Lakin bu dəfə elə kəskin xarakter almadı. 244 Müharibədən sonrakı dövrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı artsa da, İngiltərə yenə də əsas ərzaq idxalçılarından idi. 1951-1952-ci illərdə öz kənd təsərrüfatı məhsulları hesabına öz əhalisinin tələbatını cəmi 41 % ödəyə bilirdi. Doğrudur, müharibədən əvvəl bu rəqəm cəmi 31% idi. Müharibədən sonrakı dövrdə də İngiltərə «kapitalizminin sağlamlaşması»ndan söhbət gedə bilməzdi. Belə ki, İngiltərədə 1948- 51-ci illərdə elektrotexniki sənaye cəmi 30 % kimya sənayesi 33% gücü ilə işləyirdi. Müəssisələrin heç biri tam gücü ilə işləmirdi. İngilis iqtisadiyyatının bu dövrdə xarakterik cəhətlərindən biri də ölkənin milli gəlirində rantyenin payının artması idi. Müharibədən sonrakı dövrdə kapitalın və istehsalın mərkəzləşməsi prosesi davam etməkdə idi. İngiltərədə kapitalın mərkəzləşməsini 1951-ci ildəə 1929-cu illə müqayisədə bankların 22% ixtisar edilməsində görmək olardı. Xüsusilə «Böyük beşlik» adı altında birləşən Müdlend, Barkleys, Lyoyds, Vestminster və Neyşnl əyalət bankının gücü daha da artdı. Bu proses istehsal sahəsini də əhatə etdi. 1000 nəfərdən çox fəhləsi olan müəssisələrin sayı 1949-cu ildə 1935- ci ildə müqayisədə 21,4%-dən 30,2%-ə qalxdı. Xüsusilə metallurgiya, maşınqayırma, kimya sənayesində istehsalın mərkəzləşməsi daha da artdı. İngiltərə kapitalizminin iqtisadi və siyasi münasibətlərdə İkinci Dünya müharibəsindən zəif çıxması hakim dairələri ölkənin iqtisadi, siyasi və müstəmləkəçi mövqeyini möhkəmləndirmək üçün bir sıra iri islahatlar aparmağa da məcbur etdi. Belə mühüm islahatlardan biri İngiltərə bankının və bir sıra sənaye sahələrinin milliləşdirilməsi oldu. İngiltərə bankı, kömür sənayesi, elektrostansiyalar, qaz sənayesi, daxili nəqliyyat, poladəritmə zavodlarının bir hissəsi, mülki aviasiya, teleqraf rabitəsi və radio rabitəsi milliləşdirildi. Milliləşdirmənin əsas səbəblərindən biri bu sahələrin zərərlə işləməsi idi. Milliləşdirmə Amerika kapitalının İngiltərə sənayesinə müdaxiləsində əlavə çətinliklər yaradırdı. Əsas səbəblərdən biri də bu yolla İngiltərədə sinfi mübarizəni zəiflətmək idi. 1945-i ilin sonundan bankların milliləşməsi nəticəsində bankın səhm sahibləri 58 mln.f.st. həcmində ildə 3% gəlirlə dövlət istiqrazı formasında kompensasiya almış oldular. 1946-cı ildə kömür sənayesinin milliləşdirilməsi nəticəsində həmin müəssisələrin 245 sahibləri 400 mln.f.st.dəyərində ildə 3,5% gəlirlə istiqraz şəklində kompensasiya almdılar. 1947-ci ildə elektrik kompaniyalarının milliləşdirilməsi nəticəsində orta birja səhmlərinin dəyəri həcmində onlara kompensasiya ödənilməli idi. Qaz sənayesi və nəqliyyatın milliləşdirilməsi zamanı verilən kompensasiya da bu prinsip əsasında olmalı idi. Milliləşdirilmiş müəssisələrin sahibləri birlikdə götürüldükdə 2,5 mlrd.f.st. dəyərində kompensasiya istiqrazı almalı idilər. Milliləşdirilmiş müəssisələrin milli idarəsinin 87 üzvündən 43-ü iri kapitalist, 9-u hökumət məmuru, 4-ü yüksək rütbəli hərbiçi, 9-u yüksəktəminatlı mütəxəssis və inzibatçı, 7-si həmkarlar ittifaqlarının rəhbərlərindən idi. Fəhlə sinfinin nümayəndələrindən oraya heç kəs daxil edilməmişdi. Üçüncü leyborist hökuməti geniş kütlələrin təzyiqi altında bir sıra sosial islahatlar da keçirməyə məcbur oldu. Bunlardan biri həmkarlar ittifaqı haqqında 1927-ci ildə verilmiş antifəhlə qanununun ləğv edilməsi idi. Səhiyyənin yeni sistemi müəyyən edildi, sosial sığorta haqqında qanunvericilik qəbul edildi. 1949-cu ildə keçirilən lordlar palatasının islahatı nəticəsində bu palatanın bir sıra hüquqları məhdudlaşdırıldı. Əgər əvvəllər lordlar palatası icmalar palatasının qəbul etdiyi qanun layihəsini iki il müddətinə təxirə sala bilərdisə, indi ancaq bir il ləngidə bilərdi. 1946-1948-ci ildə keçirilən səhiyyə islahatına əsasən əhaliyə tibbi xidmət pulsuz oldu. Bu müəssisələrin xərcləri dövlət büdcəsi hesabına ödənilirdi. Yeni səhiyyə sistemi 1945-ci ilin iyulun 5-də fəaliyyət göstərməyə başladı. İngiltərə zəhmətkeşlərinin ən böyük nailiyyətlərindən biri 1945-1948-ci illərdə sosial sığorta sisteminin yenidən təşkili idi. Bu sistem yeni doğulan uşaq üçün, uşaqların tərbiyəsi, xəstəliyə, işsizliyə, hamiləliyə görə müavinətlərin, dul qadın və kişilərə, qocalara pensiyaların və dəfn üçün vəsaitin verilməsini nəzərdə tuturdu. Həmçinin, istehsalatda bədbəxt hadisə zamanı əmək qabiliyyətini itirdikdə və peşə xəstəlikləri zamanı da müavinət ödənilməsi nəzərdə tutulurdu. İngiltərədə bu dövrdə 23 milyon adam belə bir qayğı ilə əhatə olunmuşdu. 1949-1950-ci illərdə sosial sığorta fondu 524 mln.f.st.təşkil edirdi ki, onun 136 mln.f.st.(26%-i) dövlət büdcəsi, 185 mln.f.st. (35,3-i) sığorta edilmiş fəhlələrin üzvlük 246 haqları, 175 mln.f.st.(33,4%-i) müəssisə sahiblərinin üzvlük haqları, 28 mln.f.st. isə (5,3%-i) digər mənbələrin hesabına toplanırdı. Leyborist hökuməti vergiləri artırmaq hesabına sosial xərcləri artırır və xüsusilə çalışırdı ki, ərzaq məhsullarının qiymətinin artırılmasının qarşısını alsın. Leyboristlər İngiltərədə «demokratik sosializm qurmaq», «firavanlıq dövləti yaratmaq» proqrammı altında çıxış edirdilər. Onların fikrincə, bu quruluş demokratiya və sosial ədalətə əsaslanmalı idi. Burada planlı iqtisadiyyat fərdi müstəqilliklə vəhdət təşkil etməli idi. Leyboristlər hökuməti ölkəni iqtisadi çətinliklərdən çıxartmaq yolunu zəhmətkeşlərin həyat səviyyəsinə müdaxilə etməkdə və sürətlə silahlanmada görürdü. 1947-ci ildə yeni maliyyə naziri təyin edilmiş Kripps təklif etdi ki, yeyinti məhsulları da daxil olmaqla, idxal azadılsın, ixrac artırılsın, mənzil, məktəb, xəstəxana və s. tikintisinə ayrılan vəsait ixtisar edilsin. Dolayı vergilər artırıldı. 1949-cu ilin sentyabrında funt- sterlinqin devalvasiya edilməsi zəhmətkeşlərin həyat səviyyəsi üzərinə hücumun yeni mərhələsi oldu. Məktəblərdə uşaqlar üçün ucuz və pulsuz səhər yeməyi, məktəblilərin məktəb avtobuslarında pulsuz getmələri təxirə salındı. İngiltərə fəhlələrinin real əmək haqqı müharibədən əvvəlki dövrlə müqayisədə 20% aşağı idi. 1947-ci ildən 1951-ci ilə qədər olan müddətdə ərzaq məhsullarının qiyməti 36% artmışdı. Qadınların əmək haqqı daha aşağı idi. İngiltərədə qadınlar bütün işləyənlərin 1/3 hissəsini təşkil edirdilər. 1946-cı ildə İngiltərədə işsizlərin sayı 376 min nəfər idi. Ordudan tərxis edilən 700 min nəfər işsiz olsa da, bu siyahıya daxil edilməmişdi. 1946-cı ildə çörək, 1947-ci ilin noyabrında kartof norması qoyulmuşdu ki, halbuki hətta müharibə illərində bu məhsullara norma qoyulmamışdı. İngiltərə zəhmətkeşlərinin geyimi, mənzil şəraiti müharibədən əvvəlki dövrlə müqayisədə xeyli pis idi. Tətil iştirakçılarının sayı 1947-ci ildə 620 min nəfər idisə, tədricən bu rəqəm azalmış, 1951-ci ildə 379 min nəfərə enmişdi. 1948-ci ilin sentyabrında tred-yunionların konqresi əmək haqlarının dondurulmasını bəyəndisə də, həmkarlar ittifaqında toplanmış kütlənin təzyiqi ilə 1950-ci ilin sentyabrında buna qarşı çıxmalı oldu. İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünya müstəmləkə sisteminin dağılması prosesi sürətləndi. Müharibə illərində İngiltərə və ABŞ «Atlantika xartiyası» adlı imzaladıqları sənəddə Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|