Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
247 göstərmişdilər ki, bütün xalqların öz idarə formalarını seçməsi, istədikləri kimi yaşaması hüququna hörmət edirlər. Müharibə qurtardıqdan sonra müstəmləkə xalqları həmin ölkələrdən bu prinsipin reallaşmasını tələb edirdilər. 1945-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında İngiltərə və Avstraliya qoşunları İndoneziyanın Yava və Sumatra adasına İndoneziya xalqdlarının demokratik hərəkatını yatırtmaq üçün qoşun çıxartdılar. İngiltərəni qorxudan İndoneziyadakı demokratik hərəkatın onun Asiyadakı müstəmləkələrinə təsir etməsi təhlükəsi idi. Bütün müstəmləkə sisteminin zəifləməsindən qorxan İngiltərə Fransa, Hollandiya, ABŞ-da milli-azadlıq hərəkatlarına qarşı mübarizəyə kömək edirdi. Lakin milli-azadlıq hərəkatının təsiri altında İngiltərə Hindistan, Birma və Seylonda siyasi hakimiyyətdən imtina etməyə məcbur oldu. 1947-ci ilin iyunun 17-də İngiltərə parlamenti Hindistanın müstəqilliyi haqqında qanun qəbul etdi. Hindistan dini əlamətlərə görə dominion statusu alan iki dövlətə – Hindistan və Pakistana bölündü. Lakin bu hadisədən sonra da İngiltərənin iqtisadi mövqeyinin Hindistanda qüvvədə olduğunu neft sənayesinin 97%- ində, dağ-mədən və kömür sənayesinin 73 %-ində ingilis kapitalının ağalıq etməsi sübut edirdi. İngilis dili hər iki dominionda rəsmi dövlət dili oldu. 1947-ci il oktyabrın 17-də Birma da dövlət müstəqilliyi aldı. 1947-ci ildə Seylon da dominion hüququ aldı. Əgər İngiltərə bu ölkələrdə milli- azadlıq hərəkatının vüsətindən qorxaraq güzəştə getdisə də, Malayya xalqının azadlıq hərəkatını silahlı yolla yatırtmaq yolunu tutdu. Qızıl Sahil, Uqanda, Nigeriyada da İngiltərə bu yolla getdi, Afrikada öz müstəmləkələrini saxlamağı bacardı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünya sosializmi sisteminin yaranması dünya kapitalizm sisteminə böyük bir zərbə idi. İngiltərənin hakim dairələri də digər qabaqcıl kapitalist ölkələrinin hakim dairələri kimi bütün dünyada kapitalın ağalığını bərpa etməyə çalışırdılar. Ona görə də xarici siyasətin əsas vəzifəsi sosialist dövlətlərinə, xalqların demokratik və milli-azadlıq hərəkatlarına qarşı mübarizə idi. İngiltərə və ABŞ bu sahədə səylərini birləşdirdilər. 1946-cı ilin martın 5-də Çörçillin ABŞ-ın Fulton şəhərindəki çıxışı ilə dünyada qütbləşmənin və «soyuq müharibə»nin əsası qoyulmuş oldu. Bu çıxışla İngiltərə- ABŞ hərbi-siyasi ittifaqının təşkilinin 248 proqramı rəsmiləşdirilmiş oldu. Çörçill göstərdi ki, «ruslar hər şeydən çox güclə, qüvvə ilə hesablaşırlar». Neft uğrunda İngiltərə və ABŞ arasında mübarizə ilk növbədə Yaxın və Orta Şərq üzərində gedirdi. Dünyasının mühüm neft ehtiyatlarının 2/3 hissəsi burada toplanmışdı. Bu rayonda neft uğrunda mübarizədə tezliklə ABŞ üstünlüyü ələ aldı. Əgər 1937-ci ildə burada İngiltərənin payı 76,8%, ABŞ-ın payı isə 13,1% idisə, 1952-ci ildə vəziyət artıq başqa cür idi: İngiltərənin payı 26,6%-ə düşdü, ABŞ-ın payı isə 64,5%-ə qalxdı. Digər xammal növləri: kauçuk, yun, miss, qalay uğrunda da ABŞ-la İngiltərə arasında mübarizə gücləndi. Ticarət gəmiçiliyi sahəsində də rəqabət artdı. Kapital qoyuluşunda da İngiltərə təxminən 2 dəfə geri qalırdı. Müharibədən sonrakı illərdə dominionlarda da bir sıra tədbirlər görüldü. Məsələn, Kanadada vətəndaşlıq haqqında qanun qəbul edildi. Xüsusi Kanada bayrağı qəbul edildi. «Britaniya millətlər birliyi», «Millətlər birliyi» termini ilə əvəz edildi. 1949-cu ildə İrlandiya Britaniya imperiyasının tərkibindən rəsmi surətdə çıxdığını bildirdi və İrlandiya respublikasının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. İngiltərənin dominionlarla əlaqələri zəifləsə də, ABŞ-ın müdaxiləsi təhlükəsi və müstəmləkələrdən gələn gəlirdən pay almaq istəyi onları İngiltərə ilə əlaqələri axıra qədər kəsməməyə məcbur edirdi. İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropada sülhün təmin edilməsində əsas rol oynayan Almaniya problemi idi. Bu çox mühüm beynəlxalq problem idi. Müharibədən sonra Almaniyanın parçalanmasında İngiltərə də iştirak etdi. İngiltərə intisarçıları Rur iqtisadiyyatına öz təsirlərini gücləndirməyə çalışdılar. 1946-cı ilin dekabrında İngiltərə ilə ABŞ arasında bağlanan sazişə əsasən Bizoniya yaradıldı ki, bunun nəticəsində ABŞ və İngiltərə işğal zonaları birləşdi. 1948-ci ildə Bizoniyaya Fransa işğal zonası da birləşdirildi. 1949-cu ildə onlar Almaniya Federativ respublikasının yaradıldığını elan etdilər. 1949-cu ilin oktyabrın 7-də sovet işğalı zonasında ADR yaradıldı. Almaniya parçalandı. İngiltərə və ABŞ AFR-i silahlandırmaq yolunu tutdular. 1950-ci ilin sentyabrında ABŞ və İngiltərə Qərbi Almaniyanın yenidən silahlanması haqqında qərar qəbul etdilər. Çörçilin çıxışı Trumen doktorinası ilə daha da təkmilləşdirildi. 249 1946-cı ilin iyul-oktyabr aylarında olmuş Paris sülh konfransında İngiltərə də böyük və aparıcı dövlət kimi iştirak etdi. İngiltərə və ABŞ Avropada demokratik dövlətlərin yaranmasına mane olmağı bacarmadılar. Müharibədən sonra Almaniya və İtaliyanın məğlubiyyətindən İngiltərə özünün Avropada rəhbər rolunu bərqərar etmək niyyətində idi. Müharibədən sonra Fransanın zəifləməsi də onun xeyrinə idi. Bununla belə Fransa ilə münasibətləri səhmana salmaq xarici siyasətdə mühüm rol oynayırdı. 1947-ci il martın 4-də İngiltərə ilə Fransa arasında Dyunkerkdə iki ölkə arasında ittifaq haqqında müqavilə bağlandı. Bu müqavilədə alman təcavüzü baş verərsə, birgə əməkdaşlıq etmək də nəzərdə tutulurdu. Bu müqavilə Şimali Atlantika paktının və Qərb ittifaqının yaradılması yolunda ilk addım oldu. 1948-ci ilin martın 17-də Qərbi Avropanın beş dövləti Brüssel müqavilələrinə imza etdilər. Əslində bu hərbi-siyasi blok ilk növbədə SSRİ-yə qarşı çevrilmişdi. Onun üzvləri İngiltərə, Fransa, Belçika, Hollandiya, Lüksemburq idi. 1949-cu ilin aprelin 4-də Çörçilin Fultonda qərb dövlətlərinin ABŞ-ın rəhbərliyi altında hərbi-siyasi ittifaq yaratmaq haqqında təklifinin reallaşması nəticəsi olaraq Şimali Atlantika paktı (NATO) yaradıldı. İngiltərə də onun üzvü oldu. Bununla belə, müharibədən sonra İngiltərə – ABŞ ziddiyyətləri daha da kəskinləşdi. Hərbi-sənaye potensialı cəhətdən ABŞ daha güclü idi. ABŞ-İngiltərə iqtisadi ziddiyyətlərində kapital, xammal və satış bazarları uğrunda mübarizə mühüm rol oynayırdı. Müharibədən sonra da ABŞ çalışırdı ki, müharibə dövründə əldə etdiyi özünün ticarət mövqeyini bütün gücü ilə əlində saxlasın. Bu mübarizədə İngiltərə müəyyən qədər müharibədən əvvəlki səviyyəyə çata bildi. 1951-ci ildə İngiltərə parlamentinin qəbul etdiyi qanuna əsasən 1951-ci ildə demokratik ölkələrlə mal mübadiləsi 1937-ci illə müqayisədə 6 dəfə azaldıldı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq şəraitdə baş verən dəyişikliklər nəticəsində dünya siyasətində Uzaq Şərq və Cənub-Şərqi Asiyanın rolu artdı. İngiltərənin bu regionda nüfuzu Birinci dünya müharibəsindən sonra düşməyə başladı, İkinci dünya müharibəsindən sonra isə daha da zəiflədi. Əvəzində ABŞ-ın bu regionda fəallığı daha da artdı. Bununla belə İngiltərənin burada həm təbii sərvətlərlə zəngin müstəmləkələrinin olması, həm də buradakı 250 ölkələrlə, ilk növbədə Çinlə ticarət və iqtisadi əlaqələri onu bu regionda öz təsirini artırmaq uğrunda mübarizəyə cəlb edirdi. Çin Xalq Respublikası təşkil edildikdən sonra ABŞ-dan fərqli olaraq İngiltərə 1950-ci ilin yanvarın 6-da onunla diplomatik əlaqələr yaratdı və onu tanıdı. Hər iki dövlət Çində öz ticarət mövqelərini saxlamağa çalışırdılar. İngiltərə 1950-ci ildə Koreya Xalq Demokratik respublikasına qarşı müdaxiləsi zamanı ABŞ-ın tərəfində çıxış etdi. İngiltərə Yaponiyaya münasibətlərdə ABŞ-ın siyasətini dəstəklədi. Nəticədə ABŞ Potsdam bəyannaməsini pozaraq Yaponiya ilə 1951-ci ilin sentyabrında qeyri-bərabər San-Fransisko sülhünü bağladı və Yaponiya Uzaq Şərqdə ABŞ-ın əsas hərbi bazasına çevrildi. İngiltərə 1951-ci ilin sentyabrında ABŞ, Yeni Zelandiya və Avstraliyadan ibarət ANZYUZ adlı hərbi blokun yaranması ilə də razılaşmalı oldu. İkinci dünya müharibəsindən sonra İngiltərənin Yaxın və Orta Şərqə dair siyasəti bu ölkələrdəki milli-azadlıq hərəkatını yatırmağa, strateji əhəmiyyəti və təbii sərvətlərlə zəngin olan bu regionda ABŞ-ın nüfuzunu zəiflətməyə doğru yönəldilmişdi. Müharibədən sonra burada zəngin neft yataqlarının tapılması Yaxın və Orta Şərqin əhəmiyyətini daha da artırdı. İngiltərə 1946-cı ilin martın 22-də Transiordaniyanı müstəqil krallıq kimi tanıdı. Fələstin məsələsinə gəldikdə isə SSRİ 1947-ci ildə BMT-də təklif etdi ki, Fələstində İngiltərənin mandatı ləğv edilsin və orada iki millət – yəhudilər və ərəblər çoxluq təşkil etdiyinə görə, yəhudi və ərəb dövləti yaradılsın. 1947-ci ilin noyabrında BMT Fələstində İngiltərə mandatının fəaliyyətini dayandırdı. İngiltərə Misirdə ciddi məğlubiyyətə uğradı. Müharibədən dərhal sonra Misir xalqı 1936-cı ildə Misirlə İngiltərə arasında bağlanmış qeyri-bərabər müqavilənin ləğv edilməsini və ölkədən ingilis qoşunlarının çıxarılmasını tələb etdi. İngiltərə güc tətbiq etmək istəsə də, alınmadı. Kütlələrin milli- azadlıq hərəkatının təsiri altında İngiltərə parlamenti 1951-ci ilin oktyabrın 15-də 1936-cı il İngiltərə – Misir müqaviləsini ləğv etdi. Həmçinin Sudan haqqında 1899-cu il konvensiyası da öz qüvvəsini itirmiş oldu. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|