Şəmistan Nəzirli
343
olursa olsun, məlumat verməsini artıq hesab edirəm. Elə buna
görə də Sizin oğullarınızın islam dinini pravoslavdan üstün tuta-
raq qəbul etmələri, yəni bir dindən başqa dinə keçmələri barədə
kiməsə məlumat vermələri gərək deyildir.
Bəlkə bu, zəruridir, lakin mən bu haqda bir şey deyə bilmərəm,
ona görə də Sizin övladlarınız bu haqda lazımi hökumət orqan-
larına xəbər verib-verməmələri barədə özləri qərar qəbul etmə-
lidirlər.
Müsəlmançılığın pravoslavlıq qarşısındakı üstünlüyünə və
xüsusilə Sizin övladlarınızın xidmət etdikləri məqsədin alicənab-
lığına gəlincə, bu hərəkətə bütün qəlbimlə rəğbət bəsləyirəm.
Xristian idealı və təlimini onun həqiqi mənasında hər şeydən
üstün tutan bir adam üçün bunu demək nə qədər qəribə olsa da
deməliyəm ki, müsəlmançılığın öz xarici formasına görə kilsə
pravoslavlığından müqayisəolunmaz dərəcədə yüksəkdə dur-
ması məndə heç bir şübhə doğurmur. Belə ki, əgər bir kəsin qar-
şısında kilsə pravoslavlığına, yoxsa ki, islam dininə sitayiş etmək
yollarından hansını seçmək məsələsi qoyularsa, onda hər bir
ağıllı adam, mürəkkəb və anlaşılmaz ilahiyyatın – üçsifətli alla-
hın, günahın bağışlanması mərasiminin, dini ayinlərin, İsanın
anasına yalvarışının, müqəddəslər və onların şəkillərinə saysız-
hesabsız ibadətlərin əvəzinə bir ehkamı vahid Allahı və pey-
ğəmbəri olan islam dinini, şübhəsiz ki, üstün tutar. Bu, başqa cür
ola da bilməz, çünki xristian təliminin mahiyyətini qaranlıqlaş-
dıran və kilsəyə daxil olan bir çox mövhumi mərasimlərin olma-
ması baxımından və xristianlıqdan 600 il sonra meydana çıxması
baxımından müsəlmançılıq xristianlıqdan üstün durmaya bil-
məz. Ayrı-ayrı fərdlərin, bütün insanlığın və bütün insanların
həyatının əsasını təşkil edən dini şüurun təkmilləşdiyi kimi,
həyatda hər şey inkişaf edir və təkmilləşir. Dinin təkmilləşməsi
isə onun sadələşməsindən, aydınlaşmasından və onu müəmmalı
edən hər şeydən azad olmasından ibarətdir. Dini həqiqətin onu
əmmalı edən hər vasitədən azad edilməsi ən qədim zamanlar-
dan bəri, bütün böyük dinlərin əsasını qoyan bəşər mütəfəkkirləri
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
344
tərəfindən həyata keçirilmişdir. Beləliklə, bizə məlum olan bü-
tün dinlərin hamısından əvvəl belə yüksək, uca din anlayışı Ve-
dının (Hindistanda) kitablarında, sonralar Moiseyin, Buddanın,
Konfutsyanın, Lao-Tsenin, Xristian və Məhəmmədin təlimlərində
verilmişdir. Dini onun köhnə, kobud mənasından azad edib,
daha dərin: sadə və həqiqətlərlə əvəz edən bütün bu təzə din
xadimləri böyük adamlar olublar, lakin məhz böyük adamlar
olublar, lakin məhz böyük adam olduqlarındandır ki, həqiqəti
olduğu kimi, bütün aydınlığı, dərinliyi və saflığı ilə keçmiş yan-
lış fikirlərindən azad şəkildə ifadə edə bilməyiblər. Bu adamların
səhv edə bilməyəcəkləri, onların bütün dediklərinin təkzibolun-
maz əsl həqiqət olduğu güman edilsə də, onların özlərindən çox-
çox aşağıda duran şagirdləri həqiqəti bütün dərinliyi ilə dərk
etmədən, təbiidir ki, onu daha dəbdəbəli və hamı üçün mütləq
etmək arzusu ilə ona çoxlu lazımsız əlavələr, ələlxüsus, əcaib
ünsürlər daxil etdiklərindən, əksəriyyət üçün həqiqəti vacibliyi
ilə görmək çətin olur. Həqiqətin din tərəfindən belə təhrifi nə
qədər çox etiraf edilmişdirsə, bu təhriflər o qədər də çox artmış,
nəticədə din xadimləri tərəfindən kəşf olunmuş əsl həqiqət qa-
ranlıqlaşmışdır. Elə buna görə də ən qədim dinlərdə həqiqəti
gizləyən möcüzə və mövhumatlar hər şeydən çoxdur: bu, ən çox,
ən qədim dində, Oramin dinində, ondan az yəhudi dinində, on-
dan da az Budda Konfutsiya, Taosist dinlərində, daha az Xristian
dinində, nəhayət, lap az və axırıncı böyük din olan İslam dinin-
dədir. Odur ki, müsəlmanlıq bu baxımdan ən əlverişli şəraitdədir.
İslam dini onda xarici, qeyri-təbii nə varsa, hamısını atsa və
öz bünövrəsinə Məhəmmədin dini – mənəvi təlimin əsaslarını
qoysa, təbiidir ki, bütün böyük dinlərin əsasları, ələlxüsus, həqi
-
qəti etiraf edən xristian təliminin əsasları ilə birləşir. Sizə belə
uzun-uzadı ona görə yazıram ki, siz mənim fikirlərimi oğulları-
nıza çatdıracaqsınız və bu fikirlər onların gözəl məramlarının
həyata keçməsinə yarıya bilərlər. Dinin mahiyyətini təşkil edən
həqiqətlərin böyük onu qaranlıqlaşdıran hər şeydən təmizlən-
məsinə təsir etmək insan fəaliyyətinin ən yaxşı növlərindən biri-
Şəmistan Nəzirli
345
dir. Əgər Sizin övladlarınız bu fəaliyyəti həyat məqsədləri hesab
etsələr, onda onların həyatı dolu və tam olacaq.
Bilmirəm, müsəlmançılıqda mənə məlum olan, ali əsas həqi-
qət ləri gizlədən yanlış fikirlərdən və mövhumatlardan azad
edilməsinə xidmət edən iki təlim Sizə və Sizin övladlarınıza mə-
lu mdur, ya yox. Buna görə, hər iki təlim təqibə məruz qalıb, indi
də məruz qalır. Bu təlimlərdən biri İranda yaranmış, sonra Tür-
kiyəyə keçmiş və orada təqibə məruz qalan Babistlər təlimi indi-
ki Akkedə yaşayan Baqo-Ullanın oğluna səfərbər olub.
Ancaq bütün insanlıq üçün vahid olan məhəbbət dinini qəbul
edən bu təlim, ibadətin heç bir xarici formasını qəbul etmir. İkin-
ci təlim Kazanda meydana çıxıb. Onun tərəfdarları özlərini bani-
lərinin adıyla, Allahın alayı və yaxud da Vaisovçular adlandırır-
lar. Bu adamlar da inamın mahiyyətini məhəbbətdə görürlər və
məhəbbətə zidd gedən bütün tədbirlərdən kənarda qalırlar. Bu
sekta da təqib olunur və bu günlərdə onun rəhbərləri tutulub
həbsxanaya salınıblar.
Əgər mənim məsləhətlərim heç olmasa bir şeyə yarasalar, Siz
yaxud da Sizin oğullarınız özlərinin sonrakı fəaliyyətləri haqqın-
da qərarlarını mənə bildirsinlər, çox şad olaram.
Lev Tolstoy
1
.
Görünür böyük Tolstoyu ananın məktubu bərk həyəcanlan-
dırıb. Bunu dörd səhifəlik və demək olar ki, təcili yazılan cavab
məktubundan da hiss etmək olur. Tolstoyun: “Müsəlmançılığın
öz xarici formasına görə kilsə pravoslavlılığından müqayisəolun-
maz dərəcədə yüksəkdə durması məndə heç bir şübhə doğur-
mur” cümləsi onların ailə intizarına son qoydu. Məktub ailədə
hökm kimi oxunub, qanun kimi qəbul olundu.
Lev Tolstoyun məktubundan sonra Tiflisdəki Zaqafqaziya
Ruhani İdarəsi general-mayor İbrahim ağa Vəkilovun övladları-
nı müsəlmanlığa qəbul etmiş və bu barədə Müfti Mirzə Hüseyn
1
Lev Tolstoyun məktubu makinada yazılıb. Müəllif cümlənin altın dan
xətt çəkib və sonra “Lev Tolstoy” sözlərini öz dəsti-xətti ilə yazıb – Ş.N.
Dostları ilə paylaş: |