General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
334
İstər hərbi topoqrafiya, istərsə də tariximizin ayrı-ayrı zid-
diyyətli, mürəkkəb dövrünü öyrənmək üçün generalın məqalələri
kifayət qədər material verir. Onun Azərbaycan Dövlət Tarix Mu-
zeyinin Arxivində mühafizə olunan əlyazmasında sovet döv rün-
dəki məqalə və məruzələri qeydə alınıb. Əlbəttə, bu, general İb-
rahim ağa Vəkilovun inqilabdan əvvəlki, həmçinin 1918-1920-ci
illərdə Milli Azərbaycan Ordusundakı misilsiz xidmətinin yalnız
bir hissəsidir. Hətta, onun sovetlər dövründəki elmi-tədqiqi
xidmətinin də tam əksi deyil:
1) Hərbi idarə üzrə 3 dekabr 1922-ci il 373
a
nömrəli əmrin
surəti, 4-cü § təsdiq edir ki, mən doğrudan da topoqrafiya kurs-
larının fəxri kursantı seçilmişdim.
2) Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığının Mərkəzi İcra
Komitəsinə 8 may 1929-cu il 2406 nömrəli məlumatını hazırlamı-
şam.
3) Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 23.XI.1922-ci il
tarixli jurnal qərarının çıxarışını yazmışam.
4) Azərbaycan Hərbi Komissarlığının 1923-cü il 8 may tarixli
1347 nömrəli vəsiqəsini tərtib etmişəm.
5) Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1922-ci il 1
aprel tarixli qətnaməsinin çıxarışını yazmışam.
6) Köçərilər haqqında məqaləm “Azərbaycanı Tədqiq Edən
və Öyrənən Cəmiyyətin Xəbərləri” jurnalının üçüncü nömrə-
sində dərc edilib.
7) “Yeni kənd” jurnalında Ağamalı oğlu adına Torpaq Ölçmə
Texnikumunun yaradıcısı kimi mənim fotoşəklim verilib.
8) T.Q.Sultanovun “Naxçıvan Diyarı və onun iqtisadiyyatı”
kitabı mənim tərtib etdiyim xəritə ilə birlikdə nəşr olunub.
9) a) Azərbaycanın, b) bütün Qafqazın, c) Avropanın, ç) Asi-
yanın, d) Amerikanın (Şimali və Cənubi), i) Türk xalqlarının Asi-
ya və Avropada məskunlaşmasının xəritələrini tərtib etmişəm.
Şəmistan Nəzirli
335
Alim sözü
Qoca tarix ilham almış, mərd əllərin yazısından.
Səməd VURĞUN
Topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilovun sərkərdəlik fəaliy-
yətindən başqa ayrı-ayrı sahələrdə də xalqımız qarşısında xid-
mətləri çox olmuşdur. “Azərbaycan Respublikasının siyasi və fi-
ziki xəritəsi”nin ilk tərtibçisi də İbrahim ağadır.
Bu dəyərli xəritənin taleyi necə olmuşdur? Bu milli xəritə nə
az, nə də çox, yetmiş ildən artıq istifadə olunmamışdır. Yaddaş-
lardan qeyb olunan xəritənin yeganə nüsxəsini qeyrətli alim,
coğrafiya elmləri namizədi, dosent Malik Mirzəyev qoruyub bu
günümüzə qədər saxlaya bilmişdir.
– Malik müəllim, general İbrahim ağa Vəkilovun kartoqrafik
xəritəsi sovet xəritələrindən hansı keyfiyyətlərinə görə fərqlənir?
– Generalın tərtib etdiyi “Azərbaycan Respublikasının siyasi
və təbii xəritəsi” kartoqrafik bir əsərdir. O, məşhur dünya alim-
lərinin və kartoqraflarının tərtib etdikləri xəritələrlə müqayisədə
nəinki onlardan geri qalmır, hətta, onlardan çox-çox üstündür.
Adətən, xəritə tərtibçiləri bir sahəni (relyef, siyasi, iqtisadi, fiziki
və s.) əks etdirməklə kifayətlənirlər. Bir xəritədə iki sahəni bir ləş-
dirmək ideyası ilk dəfə general İbrahim ağa Vəkilova müyəssər
olmuşdur. O, bir xəritədə həm siyasi, həm də təbii məkanları
birləşdirmiş və nəticədə dərin məzmunlu, zəngin təfsilatlı, asan
oxuna bilən orijinal kartoqrafik əsər yaratmışdır. Xəritənin təh-
lilindən aydın olur ki, müəllif onu tərtib etmək üçün gərgin elmi
axtarışlar aparmış, topoqrafiya, toponimika, tarix, onomastika,
eləcə də coğrafiya elmlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetir-
mişdir. Xəritə qırmızı rəng çaları ilə işlənmiş, ay-ulduz bayrağı
ilə birgə çap olunmuşdur. Onun üçün 1:420000 miqyas seçilmiş-
dir. O dövr üçün hər yerdə – ölkədə ondan asanlıqla istifadə
etmək üçün ingilislərin işlətdiyi miqyasın da (verst) verilməsi
onun praktik əhəmiyyətini xeyli artırmışdır. Xəritədə verilən
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
336
marşrut işlərinin yığcamlığı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bunla-
rın sayı indiki xəritələrlə müqayisədə xeyli azdır. İnşa olunmuş,
inşa olunan ensiz dəmir yolları, araba, şose yolları və axan çay
aydın nəzərə çarpan şəkildə çəkilmişdir. Onun təhlili göstərir ki,
müəllif topoqrafiyanı əla bildiyindən iri yaşayış məntəqələri
ətrafında, ayrı-ayrı sahələrdə bağları, şoranlıqları, bataqlıqları
da göstərmişdir. Xüsusilə, Xocavənd, Lənbəran, Kvartaboy-
Əhmədli ərazilərində bağlıq sahələr daha çox qeyd olunmuşdur.
– Malik müəllim, bəs, təbii yer adları necə işlənmişdir? Onlar
rus xəritə və mənbələrindəki kimi dəyişdirilmiş, yoxsa türkcəsi
saxlanılmışdır?
– General İbrahim ağanın xəritəsinin ən böyük dəyəri yer ad-
larının türkcə işlənməsidir. Məsələn, Kür-Araz ovalığında Mu-
ğan bozqırı, Mil bozqırı, Şirvan bozqırı kimi adlar saxlanılmış-
dır. Təbii coğrafi yer adları isə indikilərdən az fərqlənir. Məsələn,
Dəli Məhəmmədli.
Xəritədən kifayət qədər maraqlı məlumatlar almaq olar.
Xüsusilə, tarixi adların verilməsi onun dəyərini daha da artırır
(Qarabulaq, Əbdəllər, Gorusu, Tərtər, İrəvan, Tiflis). Salyan və
Sabirabad ərazisində bir çox qalaların adları (Mahmud qala, Ca-
vad qala, Şin qala, Əbul qala) tarixi məna kəsb edir. Xəritədə bu
qalaları yaradan Arazdan ayrılan bir qolun, Yeni Arazın çəkil-
məsi, göstərilməsi də elmi cəhətdən çox maraqlıdır. Xəzər dənizi
boyu – Dərbənddən Astaraya qədər çoxlu burunların və ətək-
lərin hamısı türk – Azərbaycan adı ilə göstərilmişdir. Müəl
lifin
silsiləni – sıralar, aşırımı – aşma, çölü – bozqır, kəndi – köy kimi yaz-
ması da dilçilik baxımından çox maraqlıdır.
Son illər erməni millətçiləri bir çox coğrafi adları əsassız ola-
raq dəyişdirmiş və təhrif etmişlər. Həmin başabəla “tədqiqat-
çılara” İ.Vəkilovun xəritəsi tutarlı cavabdır. Oxçu, Ağstafa, Ala-
göl, Qaragöl, Bazarçay və s. türk mənşəli adlar bunlara əyani
misaldır. Xəritədə coğrafi adların düzgün verilməsi (oronimlər,
hidronimlər, oykonimlər) hazırda böyük elmi əhəmiyyətə ma-
Dostları ilə paylaş: |