Sevda quliyeva az ə r ba y ca n soraq-məlumat əDƏBİyyati yaranması, m üasir V əziyyəti və

A zərbaycan  lüğətçiliyinin  nəzəri  məsələlərinin  işlənməsi,  lüğət- 

lərin  yaradılm asm m   nəzəri  və  əməli  məsələlərinin  araşdırılm ası, 

o nların  tərtibinin  elmi  əsaslarla  həyata  keçirilməsi  (A .M .Q urba- 

nov.  «A zərbaycan  lüğətçiliyi»,  1962),  lüğətçiliyin  elmi,  nəzəri  və 

praktiki  məsələlərinin  əlaqələndirilməsi  (Ə.Ə.Orucov.  «Azərbay- 

can  dili filoloji  izahlı  lüğətinin nəzəri  əsasları»,  1965),  term in  yara- 

dıcılığmm elmi-nəzəri problem lərinin tədqiqi  (M.Ş.Qasımov.  «Azəri 

dilində  term inlər  necə  yaram r»,  1967),  «Azərbaycan  dili  termi- 

nologiyasm ın əsasları» (1973),  H .H əsənov.  «Lüğətlər necə yaranır» 

(1974)  əsasən  1960-cı illərdən başlanm ışdır.

Bu  vacib  elmi-nəzəri  və  praktikı  işlərin,  tədqiqatlarm   m eydana 

gəlməsi, digər tərəfdən elmi-texniki  tərəqqi,  respublikam ızın  sosial- 

iqtisadi  və  m ədəni  həyatında  əsaslı  dəyişikliklər  dilimizin  leksik 

sisteminin  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  zənginləşməsi  və  term in  yara- 

dıcılığı  sahəsində  nailiyyətlər  soraq-m əlum at  nəşrləri  sistemində 

xüsusi  yer  tu ta n   m üxtəlif  lüğətlərin:  tərcümə,  term inoloji,  seman- 

tık,  onom astik,  orfoqrafık,  orfoepik,  frazeoloji, dialektoloji,  izahlı, 

ensiklopedik  və  s.  yaradılm asm a,  nəşrinə  geniş  təkan  verdi.  Nəşr 

edilmiş  lüğətlori  aşağıdakı  şəkildə  q ruplaşdırm aq  olar:  birdilli  lü- 

ğətlər  (izahlı,  dialektoloji,  əcnəbi  sözlər və  orfoqrafiya lüğəti  və s.), 

ikidilli  lüğətlər  (azərbaycanca-rusca,  rusca-azərbaycanca,  azərbay- 

canca-ingiliscə,  fransızca-azərbaycanca,  alm anca-azərbaycanca, 

crm ənicə-azərbaycanca,  azərbaycanca-erm ənicə,  gürcücə-azərbay- 

canca  və  s.  lüğətlər).  Çoxcildli  lüğətlər  («Rusca-farsca-azərbaycan- 

ca  lüğot»,  «M üxtəsər  farsca-rusca-azərbaycanca  lüğət»  və  s.);  ter- 

m inoloji  lüğətlər  (orfoqrafik,  tərcüm ə  və  izahlı  tipləri);  semantik 

lüğətlər  (omonimlər,  antonım lər,  sinonim lər  lüğəti  və  s.);  onom a- 

stik  lüğətlər («Coğrafi adlar lüğəti»,  «Azərbaycan dilinin  şəxs adla- 

rının  izahlı  lüğəti»,  «Adlarımız»  və  s.),  Azərbaycan  Sovet  Ensiklo- 

pediyası,  sahə ensiklopediyaları.

N əşr  edilmiş  lüğətlərin  m iqdarının,  həcminin  artm ası  və  lüğət- 

lərdən  istifadə  edən  oxucuların  lüğətlərə,  onlar  haqqındakı  məlu- 

m atlara  tələbatlarınm   ödənilməsinə  yaranan  ehtiyac lüğətlərin  bib- 

lioqraüytvsının  yaradılm asını  zərurətə  çevirmişdir.  O dur  ki,  lüğət 

ədəbiyyatım   və  lüğətləri  özündə  əks  edən  iki  biblioqrafik  göstərici: 

«Lüğətlərin  biblioqrafiyası»  (tərtib  edənlər:  Ş.M.Sədiyev  və 

Ş.R.Paşayeva.  -   1970);  «Term inologiyaya  aid  ədəbiyyatın  və  ter- 

m inoloji lüğətlərin biblioqraflyası» (1983) çap edilmişdir.

Dilçilik  İn stitu tu   tərəfindən  çapa  hazırlanm ış  və  «Elm»  nəş- 

rıyyatında  nəşr  olunm uş  «Lüğətlərin  biblioqrafıyası»nda  1921- 

1970-ci  illərdə  çap  edilmiş  194  m üxtəlif  növlü  və  tipli  lüğət  və  46 

adda  A zərbaycan  leksikoqrafiyasına  aid  əsər  və  məqalələr  (Azər- 

baycan  və  rus  dillərində)  haqqm da  biblioqrafık  m əlum atlar  öz  ək- 

sini tapm ışdır [192].

A zərbaycanca-rusca  iri həcmli  lüğətlər  1939-cu  ildən nəşr olun- 

m ağa  başlam ışdır.  İlk  belə  lüğət  H .H üseynovun  redaktorluğu  ilə

1939-cu  ildə  SSRİ  E A  Azərbaycan  Filialının  Ensiklopediya  və  Lü- 

ğətlər  İnstitutunda  hazırlanm ış  və  həm in  ildə  SSRİ  EA  Azərbay- 

can  Filialınm   nəşriyatında  428  səhifə  həcm ində  çap  edilmişdir.  Ki- 

çik  form atlı  cib  lüğəti  kimi  nəşr  edilmiş  həm in  lüğətlə  bərabər 

H .H üseynovun redaktorluğu ilə eyni adda lüğət  320 səhifə  həcmin- 

də  SSRİ  EA  A zərbaycan  Filialının  nəşriyyatm da  buraxılm ışdır. 

Ə n  əhəmiyyətli  «Azorbaycanca-rusca  lüğət»i  (frazeologiya  ilə  bir- 

likdə)  Ensiklopediya  və  Lüğətlər  İn stitu tu n u n   brıqadası  düzəlt- 

mişdir.  Bu  lüğət  H .H üseynovun  redaktəsi  ilə  880  səhifə  həcmindo

1939-cu  ildə  çap  olunm uşdur.  1941-ci  ildə  də  eyni  a d d a  lüğət 

H.H üseynovun  redaktorluğu  ilə  Lüğətlər  İn stitu tu   tərəfındən  ha- 

zırlanmış  və  çap  edilmişdir.  H .H üseynovun  redaktoıiuğu  ilə  bura- 

xılmış lüğətdə  17 min  baş söz verilmişdir.

M.Ş.Şirəliyevin  və  Ə .H .O rucovun  redaktorluğu  ilə  də  «Azər- 

baycanca-rusca  lüğət»i  (1951)  və  Ə .H .O rucovun  redaktorluğu  ilə 

düzəldilmiş  və  təkmilləşdirilmiş  «A zərbaycanca-rusca  lüğət»in 

ikinci nəşri  1962-ci  ildə buraxılmışdır.

Lüğətlər  İn stitu tu n u n   ən  görkəmli  və  böyük  əsəri  1940-1946-cı 

illərdə  prof.  H .H üseynovun  redaktəsi  altında  çıxmış  dördcildlik 

«Rusca-  azərbaycanca  lüğət»dir.  Lüğət  əsasən  1935-1940-cı  illərdə 

çıxmış  Uşakov  lüğəti  əsasında tərtib  edildiyindən,  təbii  ki,  rus  dili- 

nin  1932-ci  ilə  qədər  olan  vəziyyətini  əks  etdirirdi.  Lüğətin  bütün 

nöqsaıı  və  çatışm azlığına  (fıloloji  [dilçilik]  nöqteyi-nəzərindən) 

baxm ayaraq  o,  SSR İ  xalqlarının  dillərində  o  zam an  olan  bu  tipli 

lüğətlərdən,  üm umiyyətlə,  ən  böyüyü  idi  və  bizim  ikidilli  lüğətçi- 

liyimizin inkişafında yeni və yüksok bir mərhələ olm uşdur [192,  6].

«Rusca-  azərbaycanca  lüğət»in  yenidən işlənmiş  və  təkmilləşdi- 

rilmiş ikinci nəşri  1956-1959-cu illərdə  buraxılmışdır.  732  səhifədən 

ibarət  olan  birinci  cildin  (A  -   N   hərfləri)  Ə .H .O rucov,  S.D .M əli- 

kov  və  A .Ə .Əfəndiyevin  redaktorluğu  ilə  1956-cı  ildə,  II  cildi  isə 

(O 

Ə  hərfləri)  Ə .H .O rucov,  A.Ə.Əfəndiyev,  C.Ə .Ə zim ov  və

---